Ζούμε σε μια εποχή κοσμοϊστορικών αλλαγών. Η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας και της πληροφορικής επιτρέπει στην πλειονότητα των ανθρώπων να έχουν πρόσβαση στη γνώση και προσφέρει τεράστιες δυνατότητες για μελέτη, αναθεώρηση και βελτίωση της ζωής του. Οι εξελίξεις των θετικών επιστημών και της κοσμολογίας δημιούργησαν μια νέα συνείδηση του κόσμου (Νανόπουλος, 2006). Οι νευροεπιστήμες οδήγησαν στην αποκρυπτογράφηση των λειτουργιών του εγκεφάλου σε βαθμό, ώστε να γνωρίζουμε πλέον, ότι ο εγκέφαλος είναι η μηχανή του νου και άρα μπορούμε να ελέγχουμε, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, τις νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου. Η κατάκτηση του διαστήματος άνοιξε νέους ορίζοντες και νέα προοπτική στο σύγχρονο άνθρωπο. Από τα στενά όρια του πλανήτη γη πέρασε στα διαστημικά ταξίδια. Ο μύθος του σύμπαντος και της αντίληψης ότι η γη είναι το κέντρο του κόσμου έχει ξεπεραστεί. Τώρα μπορούμε να βλέπουμε κατάματα το σύμπαν, να το μελετούμε και να το ερμηνεύουμε ορθολογικά, με βάση τα πραγματικά δεδομένα και όχι με μύθους και μαγείες.
Η σημερινή πραγματικότητα.
Η σωστή αξιοποίηση των παραπάνω εξελίξεων, χωρίς αμφιβολία, θα μπορούσε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για σοβαρές αλλαγές και βελτιώσεις στην ποιότητα της ζωής του ανθρώπου. Αλλά είναι έτσι στην πραγματικότητα; Στην πραγματικότητα, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Όλα αυτά επιτρέπουν στο σημερινό άνθρωπο να νομίζει, ότι είναι σε πλεονεκτική θέση, σε σύγκριση με τον άνθρωπο του χθες. Του δημιουργούν ένα είδος ψεύτικης αισιοδοξίας και τον κάνουν να πιστεύει, ότι το μέλλον του ανήκει και ότι αυτό θα είναι καλύτερο από το παρόν.
Η σημερινή εποχή δεν μοιάζει με τις προηγούμενες. Παρά τις τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις η ποιότητα της ζωή μας αντί να βελτιώνεται χειροτερεύει. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά υπερτερούν, αλλά τα ποιοτικά στοιχεία υπολείπονται. Οι ηθικές και κοινωνικές αξίες καταστρατηγούνται. Τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατούνται. Η βία και το έγκλημα γιγαντώθηκαν. Το δίκαιο του ισχυρότερου επιβάλλεται. Το άγχος και η ανασφάλεια, ιδιαίτερα για τους νέους, είναι μόνιμο συστατικό της ζωής μας. Η σύγχρονη κοινωνία διολισθαίνει συνέχεια προς τον όλεθρο. Έχει μετατραπεί σε ζούγκλα. Και, βέβαια, ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής:
-Γιατί σε εποχή τόσο σοβαρών τεχνολογικών και επιστημονικών εξελίξεων η ποιότητα της ζωής του ανθρώπου και η κοινωνικοποίηση του παιδιού και του εφήβου αντί να βελτιώνονται χειροτερεύουν;
Ερμηνεία του φαινομένου.
Είναι γνωστό, ότι σε περιόδους σοβαρών και παρατεταμένων οδυνηρών γεγονότων, όπως είναι οι πόλεμοι, οι οικονομικές κρίσεις, οι κάθε είδους καταστροφές κ.τ.ό., παρατηρείται ηθική και πνευματική σύγχυση. Οι άνθρωποι χάνουν τον προσανατολισμό τους και παραπαίουν ανάμεσα στον πολιτισμό και στο χάος. Αυτά επηρεάζουν την προσωπικότητα του ανθρώπου και επιφέρουν αλλαγές και αλλοιώσεις στην προσωπική και την κοινωνική του ζωή.
Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ολόκληρη η ανθρωπότητα δοκιμάζεται σήμερα. Η βία, η ηθική κατάπτωση, η κοινωνική παρακμή, η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η έλλειψη σεβασμού και αλληλεγγύης και η κατάλυση των ηθικών, των πνευματικών και των κοινωνικών αξιών, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της παγκόσμιας κοινότητας. Αυτά τα χαρακτηριστικά προσδιορίζουν το μοντέλο ζωής του σημερινού ανθρώπου και επηρεάζουν σοβαρά την κοινωνικοποίηση του παιδιού και του εφήβου. Και τότε έρχεται ένας από μηχανής θεός, ο οποίος βάνει τάξη στην αταξία και ανακόπτει την πορεία του ανθρώπου προς στον όλεθρο και την πλήρη καταστροφή. Αυτός ο από μηχανής θεός είναι ο ανθρωπισμός.
Δεν είναι τυχαίο, ότι κάθε φορά που η ανθρωπότητα δοκιμάζεται με ηθικές, πνευματικές και οικονομικές κρίσεις ακολουθεί ένα ανθρωπιστικό κίνημα.[1] Έτσι, με την αναβίωση των ανθρωπιστικών και ηθικών αξιών, δίδεται η λύση και η έξοδος από την κρίση. Το φαινόμενο αυτό διαπιστώνεται εύκολα, αν ανατρέξουμε στην ιστορία του Ευρωπαϊκού πολιτισμού (Πυργιωτάκης Ι., 2017) .[2] Για παράδειγμα, η έξοδος από τον Μεσαίωνα (14ος μέχρι 16ος αιώνας), μια από τις πιο οδυνηρές περιόδους στην ιστορία της ανθρωπότητας. επιτεύχθηκε με τη στροφή των διανοουμένων προς την κλασσική αρχαιότητα και τον ελληνικό πολιτισμό. Η τάση αυτή οδήγησε στη διαμόρφωση του πρώτου ανθρωπιστικού κινήματος. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε μετά τον πρώτο και τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, με τη δημιουργία ανάλογων ανθρωπιστικών κινημάτων. Το 1919, αμέσως μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ιδρύθηκε «Η Κοινωνία των Εθνών», με σκοπό την διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης. Το 1945, αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ιδρύθηκε «Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών», με σκοπό την διατήρηση της παγκόσμιας ειρήνης και ασφάλειας και την συνεργασία των εθνών για την επίλυση διεθνών προβλημάτων και την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παράλληλα, κάθε φορά, αναζητείται τρόπος επιβίωσης των κινημάτων. Και τότε οι διανοούμενοι στρέφονται στις αξίες και τον πολιτισμό της κλασσικής αρχαιότητας, με κύρια επιδίωξη την αναμόρφωση της παιδείας – ανθρωπιστική παιδεία –[3] και στον ελληνικό πολιτισμό.
Η απάντηση στο ερώτημα που έχει τεθεί
Για να απαντήσουμε, λοιπόν, το ερώτημα που έχει τεθεί στο πρώτο μέρος, πρέπει α) να παραδεχτούμε, ότι η ανθρωπότητα σήμερα βρίσκεται σε κρίση και β) να προσδιορίσουμε τις αντιλήψεις, οι οποίες διαμορφώνουν τις συμπεριφορές και το μοντέλο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Τα κριτήρια, λοιπόν, με τα οποία εκτιμάται σήμερα η ζωή είναι εντελώς διαφορετικά από εκείνα που ίσχυαν πριν μερικά χρόνια. Στο παρελθόν ο άνθρωπος αξιολογείτο με κριτήρια τις ηθικές και κοινωνικές αξίες, τις ευγενείς ιδέες, τη συμμετοχή του στις ανάγκες των συνανθρώπων του και τα ιδανικά. Η σημερινή δημοσιότητα πάσχει από μια ναρκισσιστική ιδεοληψία και αντιπροσωπεύει ένα πολιτισμό, όπου η στιγμιαία ικανοποίηση είναι καλύτερη από τις μακροπρόθεσμες ανταμοιβές, και η πρόσκαιρη εντύπωση προτιμάται από την ουσία. Το προσωπικό συμφέρον είναι πάνω από το κοινό και αποτελεί αποκλειστική επιδίωξη. Με βάση τα δεδομένα αυτά, διαμορφώνεται το μοντέλο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Ανάλογα διαφοροποιούνται και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες συντελείται η κοινωνικοποίηση και η προσαρμογή του παιδιού και του εφήβου.
Αντιλήψεις που κυριαρχούν σήμερα.
Μερικές από τις αντιλήψεις, που διαμορφώνουν την προσωπικότητα και χαρακτηρίζουν την καθημερινότητα του σημερινού ανθρώπου και επηρεάζουν την κοινωνικοποίηση του παιδιού είναι οι ακόλουθες:
α. Ο ευκολοπλουτισμός. Η αντίληψη αυτή απώθησε τις ηθικές και κοινωνικές αξίες και οδήγησε στον απάνθρωπο ανταγωνισμό και στην επιδίωξη του εύκολου κέρδους. Έτσι δημιουργήθηκε η σημερινή κατάσταση και επικράτησαν δραστηριότητες, όπως το εμπόριο ναρκωτικών, τα συμβόλαια θανάτου, οι διαρρήξεις κ.λπ. και γενικά η εμπορευματοποίηση του ίδιου του ανθρώπου.
β. Ο πολιτισμός της διασημότητας. Η διασημότητα σήμερα κατασκευάζεται (Παπαθανασόπουλος, 2006). Ο σημερινός άνθρωπος, καταστρατηγώντας το κοινό αξιακό σύστημα, προσπαθεί, με κάθε τρόπο, να γίνει διάσημος, έστω και για λίγα λεπτά της ώρας. Οι καλλιτέχνες, οι πολιτικοί και άλλοι παρακαλούν να τους βγάλουν στα τηλεοπτικά παράθυρα λίγα λεπτά. Σ΄ αυτό βοηθά και το γεγονός, ότι οι νέοι, που ως παιδιά γνωρίζουν τον κόσμο πρώτα από την τηλεόραση και μετά από το σχολείο, έχουν διαμορφώσει την πεποίθηση, ότι η διασημότητα είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας με ιδιαίτερη πολιτική και κοινωνική σημασία.
γ. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ). Η τηλεόραση, για παράδειγμα, κατασκευάζει και προωθεί εικόνες ανθρώπων για λαϊκή τέρψη, γιατί ο νέος τύπος διασημότητας είναι εύκολα χειραγωγήσιμος και περισσότερο επικερδής. Είναι γνωστό, ότι πολλά από τα νέα παιδιά που παίρνουν μέρος στα ριάλιτι, στη συνέχεια βρίσκουν δουλειά στα κανάλια, που τα ευτελίζουν και τα χρησιμοποιούν ως αγοραίο εμπόρευμα.
δ. Ο Η/Υ και το διαδίκτυο. Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε τον παράγοντα αυτό. Ο Η/Υ και το διαδίκτυο έχουν εισβάλει πλέον στη ζωή των ανθρώπων, ιδιαίτερα των παιδιών και των νέων, με όλες τις αρνητικές συνέπειές τους.
ε. Η αντίληψη της παγκοσμιοποίησης. Οι ισχυροί της γης, με πρόσχημα την προστασία της παγκόσμιας ειρήνης και της ελευθερίας των λαών, καταπατούν κάθε είδος δικαίου και ηθικής. Καταργούν κυβερνήσεις, αγνοούν ανθρώπινα δικαιώματα, καταδυναστεύουν λαούς και θέτουν σε κίνδυνο την παγκόσμια ειρήνη. Επίκαιρο παράδειγμα ο πόλεμος στη Συρία. Με πρόσχημα την προστασία των αδύναμων, αλλά με πραγματικό κίνητρο, την ικανοποίηση ίδιων συμφερόντων, εμπλέκονται οι ισχυροί ανατολής και δύσης σε ένα παιγνίδι εντυπώσεων και αντιπαρατίθενται με τρόπο, ώστε να ηχούν τα τύμπανα ενός τρίτου παγκοσμίου πολέμου. Οι αντιπαραθέσεις και οι απειλές των μεν προς τους δε υποδηλώνουν με σαφήνεια τις πραγματικές προθέσεις όλων. Ή μήπως δεν ήταν δυνατόν να συνεννοηθούν και να αποφασίσουν μαζί την ειρήνευση, πριν από την πρόσφατη επίθεση των τριών στη Συρία με τον καταιγισμό των πυραύλων;
Σύγκριση του πριν με το τώρα
Όλα όσα παλιότερα θεωρούσαμε πανανθρώπινες αξίες, οι οποίες αποτυπώνονταν στο πρόσωπο του «ηθικού» και «κοινωνικού», με την πλατιά έννοια των όρων, ανθρώπου και τύχαιναν σεβασμού, σήμερα χαρακτηρίζουν μόνο λίγους αθεράπευτα ρομαντικούς. Βέβαια, προβλήματα υπήρχαν πάντα. Αλλά είχαν μικρή συχνότητα, μικρή διάρκεια και τοπικό χαρακτήρα. Σήμερα όλα τα μεγάλα προβλήματα δεν είναι προβλήματα μιας χώρας ή ενός λαού. Πολύ γρήγορα, διεθνοποιούνται και παίρνουν παγκόσμιες διαστάσεις. Παράδειγμα, ο παρατεταμένος πόλεμος στη Μέση Ανατολή, ο φανατισμός και οι δραστηριότητες των τζιχαντιστών, η πολιτική αποσταθεροποίηση στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη και η ανυποληψία που δείχνουν στο Διεθνές Δίκαιο και στις Διεθνείς Συνθήκες. Σήμερα, οι συνθήκες και οι θεσμοί που καθόριζαν παλιά την κοινωνικοποίηση των παιδιών και των εφήβων έχουν αλλάξει. Την οικογένεια, το σχολείο και τα καλά κοινωνικά πρότυπα έχουν υποκαταστήσει το κινητό τηλέφωνο η καφετέρια, το διαδίκτυο, τα αρνητικά κοινωνικά πρότυπα και τα ΜΜΕ.
Υπάρχει λύση;
Με τα σημερινά δεδομένα, το μέλλον του ανθρώπου φαίνεται να είναι αβέβαιο. Η αλλαγή κατεύθυνσης, σε ό,τι αφορά το μοντέλο της ζωής του, είναι κάτι που άλλοι απλώς το σχολιάζουν και άλλοι το προσδοκούν. Ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι η παιδεία, με τη γενική έννοια του όρου. Το 1934 ο μεγάλος Ελβετός ψυχοπαιδαγωγός Piaget είπε: «Μόνο η εκπαίδευση είναι ικανή να σώσει τις κοινωνίες μας από βραδεία ή και άμεση εξαφάνιση», ενώ ο νομπελίστας Wells, επικροτώντας την γνώμη του Piaget, είπε ότι «ο πολιτισμός είναι μια διαδρομή από την εκπαίδευση στην καταστροφή» (www.haniotika-nea.gr). Πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ (2011) χτυπά καμπανάκι και προτρέπει τις κυβερνήσεις των χωρών της Ευρώπης να αναδιατάξουν τους στόχους και τις στρατηγικές της εκπαίδευσής τους πριν είναι αργά.
Μιλάμε για ένα νέο ανθρωπιστικό κίνημα και στροφή της εκπαίδευσης προς την ανθρωπιστική παιδεία, όπως την οραματίστηκε ο Αδαμάντιος Κοραής[4], με την έννοια της μετακένωσης [5]. Αυτή είναι η σπουδαιότερη κληρονομιά της ανθρωπότητας. Με την ανθρωπιστική παιδεία, στα πλαίσια ενός ανθρωποκεντρικού εκπαιδευτικού συστήματος, πρέπει να καλλιεργήσουμε και να προωθήσουμε τις σταθερές ηθικές, πνευματικές και κοινωνικές αξίες, με στόχο τη διαμόρφωση ενός νέου μοντέλου ανθρώπου. Έτσι θα μπορέσουμε να διαμορφώσουμε τον άνθρωπο με κριτική και δημιουργική σκέψη, ώστε, σε συνδυασμό με ένα αποδεκτό σύστημα αξιών, να καταπολεμήσουμε τα αρνητικά πρότυπα που προβάλλονται σήμερα. Με την ανθρωπιστική παιδεία μπορούμε να στοχεύσουμε στη διαμόρφωση του ηθικού και κοινωνικού ανθρώπου. Του ανθρώπου, ο οποίος θα μπορεί να παρακολουθεί, να κατανοεί και να διαχειρίζεται τις εξελίξεις που σημειώνονται και τις απαιτήσεις που δημιουργούνται, σε επίπεδο προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Του ανθρώπου που, μέσα από το τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα και τη συνεχιζόμενη ή δια βίου μάθηση, θα μπορεί να διαχειρίζεται σωστά τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις εμπειρίες του, ώστε να πετυχαίνει τους παρακάτω βασικούς στόχους (Καραντζόλα, Τσαούση, 2005, Χρηστάκης, 2015):
• Την ατομική καταξίωση
• Την ενεργό συμμετοχή του πολίτη
• Την κοινωνική συνοχή
Τώρα και μερικές δεκαετίες παιδαγωγούς, κοινωνιολόγους, γονείς και άλλους ειδικούς απασχολεί το ερώτημα: Ανθρωπιστική παιδεία ή τεχνοκρατική εκπαίδευση; Πρόκειται για ένα κρίσιμο ερώτημα. Από την απάντηση που θα δώσουμε θα εξαρτηθεί το μέλλον του ανθρώπου και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Βέβαια, η τεχνολογία και η πληροφορική είναι ένα σπουδαίο μέσον για την βελτίωση των δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Επιτρέπει την εύκολη πρόσβαση στην γνώση, ανεξάρτητα από το επίπεδο σπουδών, τη δημιουργία νέας γνώσης και διευκολύνει την επικαιροποίησή της. Έτσι κάνει περισσότερο αποτελεσματική την εκπαίδευση. Αρκεί να γίνεται σωστή χρήση. Να χρησιμοποιείται ως μέσον. Όχι ως αυτοσκοπός. Ωστόσο, δεδομένου, ότι για κάθε εκπαιδευτική πράξη βασικό στοιχείο είναι η προσωπικότητα και οι παιδαγωγικές αρχές και αντιλήψεις των εκπαιδευτικών, είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να γίνουν εκτροπές κατά την εφαρμογή. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να τύχει προσοχής.
Μονοσήμαντη απάντηση, λοιπόν, στο παραπάνω ερώτημα δεν είναι η σωστή απάντηση. Η αλήθεια βρίσκεται στη μέση. Με την ανθρωπιστική παιδεία διαμορφώνεται ο ηθικός και κοινωνικός άνθρωπος, ενώ με την τεχνολογία παρέχεται η δυνατότητα για καλύτερες εφαρμογές και δημιουργία καινοτόμων δράσεων. Συνεπώς, η σύνθεση της ανθρωπιστικής παιδείας και της τεχνοκρατικής εκπαίδευσης είναι η καλύτερη απάντηση που μπορούμε να δώσουμε στο ερώτημα αυτό.
Επίλογος
Πρέπει να πούμε, ότι οποιαδήποτε προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή θα έχει σοβαρές δυσκολίες. Οι δυνάμεις του σκότους συχνά είναι δυσδιάκριτες. «Οι μαζικές επικοινωνίες», έγραφε πριν μερικές δεκαετίες ο Αμερικανός φιλόσοφος Μαρκούζε[6] , «αναμιγνύουν αρμονικά και συχνά δυσδιάκριτα τέχνη, πολιτική, θρησκεία και φιλοσοφία με διαφημίσεις και ανάγουν όλους αυτούς τους φορείς κουλτούρας σε ένα κοινό παρονομαστή, στην εμπορευματική τους μορφή». Μόνο συλλογική προσπάθεια, με σχεδιασμένους στόχους, στρατηγικές και προτεραιότητες μπορεί να έχει ικανοποιητικά αποτελέσματα (Χρηστάκης, 1994,1999,2001, 2012).
Οι σοβαρές πολιτικές αποφάσεις σε ό,τι αφορά τις προτεραιότητες και τις στρατηγικές της εκπαίδευσης, όπως τις καθόρισαν ο Υπουργοί Παιδείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Συμβούλιο της Λισσαβόνας το 2000 και η συμμετοχή της οικογένειας, είναι οι σημαντικότερες προϋποθέσεις, που μπορεί να αποτελέσουν το υπόβαθρο για μια αποτελεσματική προσπάθεια σε βάθος χρόνου. Αρκεί να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε αυτό που είπε ο John Naisbite[7] : «Η αλλαγή στον 21ο αιώνα δεν θα προέλθει από την τεχνολογία, αλλά από μια νέα αντίληψη για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος».
[1] Κύρια χαρακτηριστικά των ανθρωπιστικών κινημάτων είναι η προώθηση των ανθρωπιστικών, πνευματικών και κοινωνικών αξιών, με ανάλογες προσαρμογές και αλλαγές στην παιδεία. Είναι αυ-τονόητο, ότι έτσι επηρεάζεται θετικά η ψυχοπνευματική, η κοινωνική ανάπτυξη και η προσαρμογή του παιδιού και του εφήβου.
[2] Εφημερίδα ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ 21ος ΑΙΩΝ, 05.01.2017, σελ. 11.
[3] Ανθρωπιστική παιδεία είναι η παιδεία που λειτουργεί με βάση κυρίως τις ανθρωπιστικές αξίες και στοχεύει στη διαμόρφωση του ανθρώπου με δημιουργική και κριτική σκέψη, ηθικές αρχές, φαντασία, ευαισθησία, καλαισθησία, καθώς και με ανθρωπιστικές αξίες και αρχές (αλήθεια, αγάπη, ελευθερία, δικαιοσύνη κ.ά.).
[4] Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) υπήρξε κορυφαίος δάσκαλος του γένους και σπουδαία πνευμα-τική φυσιογνωμία. Είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτι-σμού, αντίθετος με το πολιτικό, το θρησκευτικό και το κοινωνικό κατεστημένο της εποχής του. Υπο-στήριξε την ιδέα, ότι οι Έλληνες χρειάζονται παιδεία, για να βγουν από το σκοτάδι της τετρακοσιά-χρονης σκλαβιάς και να απαλλαγούν από την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία.
[5] Μετακένωση. Με τον όρο αυτό ο Κοραής εννοούσε την μεταφορά της δυτικοευρωπαϊκής παιδείας στην Ελλάδα και τον εμπλουτισμό της ελληνικής παιδείας με αυτή.
[6] Herbert Marcuse (1898-1979). Γερμανοαμερικανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, θεωρητικός μαρξιστής, εβραϊκής καταγωγής. Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του 20ού αιώνα.
[7] John Naisbite. Αμερικανός συγγραφέας και μελλοντολόγος. Συνεργάστηκε ως σύμβουλος με πολλές κυβερνήσεις των ΗΠΑ και άλλων χωρών, έγγραψε πολλά βιβλία μερικά από τα οποία κυκλοφόρησαν σε εκατομμύρια αντίτυπα και δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια (Χάρβαρτ κ.ά.).
