Προβλήματα συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων (Μέρος πρώτο)

Προβλήματα συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων

Μέρος Πρώτο

Εισαγωγή

Η εποχή μας, εποχή της παγκοσμιοποίησης, χαρακτηρίζεται από την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας και τις σοβαρές αλλαγές στον τρόπο της ζωής των ανθρώπων. Πρόκειται για μια εποχή με πολλά αντιφατικά στοιχεία. Από τη μια έχουμε θεαματική ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, και από τη άλλη αποστασιοποίηση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Κύρια χαρακτηριστικά είναι η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων η απαξίωση του ανθρώπου και η κατάλυση των ηθικών και κοινωνικών αξιών. Συνέπεια του φαινομένου αυτού είναι το άγχος, η ανασφάλεια, η ανησυχία, η αγωνία κ.λπ. Και όλα αυτά επιτείνει περισσότερο η κρίση των τελευταίων ετών, η οποία δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά είναι και ανθρωπιστική, κοινωνική και ηθική. ¹

Με τα δεδομένα αυτά τα προβλήματα των παιδιών και των εφήβων, τα οποία υπήρχαν πάντα, διογκώνονται και περιπλέκονται περισσότερο. Και, δυστυχώς, εφόσον η στάση του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και ο τρόπος ζωής δεν αλλάζει, πρέπει να αναμένεται περαιτέρω διόγκωση και όχι μείωση των προβλημάτων (Χρηστάκης, 2001:17).

Η διαπίστωση αυτή, που δεν αμφισβητείται σήμερα από κανένα, καθιστά αναγκαία την επαγρύπνηση και τον προβληματισμό των εκπαιδευτικών και των γονέων, με στόχο την πρόληψη και την αντιμετώπιση των προβλημάτων συμπεριφοράς στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό και με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ωστόσο, για να μπορούν γονείς και εκπαιδευτικοί να ανταποκριθούν στην υποχρέωση αυτή, πρέπει να διαθέτουν τις αναγκαίες γνώσεις και δεξιότητες. Χρειάζονται, συνεπώς, ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση. Αυτό θα επιχειρήσουμε απαντώντας, με συνοπτικό τρόπο, τα παρακάτω ερωτήματα:

– Τι εννοούμε όταν λέμε συμπεριφορά;
– Πότε η συμπεριφορά είναι προβληματική ή διαταραγμένη;
– Ποια είναι τα προβλήματα που συναντούνται συνήθως στο σχολείο και στο σπίτι.
– Ποιοι παράγοντες προκαλούν τα προβλήματα συμπεριφοράς.
– Ποιες είναι οι συνέπειες της προβληματικής συμπεριφοράς;
– Μπορούν γονείς και εκπαιδευτικοί να βοηθήσουν στην πρόληψη και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων συμπεριφοράς; Αν ναι, τι πρέπει να κάνουν.

Τι εννοούμε όταν λέμε συμπεριφορά;

Ο πολύς κόσμος ταυτίζει τη συμπεριφορά με την κοινωνική παρουσία του παιδιού και του εφήβου, δηλαδή με το πώς συμπεριφέρεται προς τον εαυτό του και τους άλλους. Η έννοια αυτή είναι περιοριστική και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Βέβαια, η συμπεριφορά είναι δύσκολο να οριστεί με λίγα λόγια, χωρίς τον κίνδυνο της υπεραπλούστευσης. Ωστόσο, ένας ορισμός, που γίνεται σήμερα αποδεκτός από πολλούς και μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατ’ αρχή, είναι ο εξής: συμπεριφορά είναι κάθε πράξη ή αντίδραση του παιδιού, που μπορεί να παρατηρηθεί και να περιγραφεί, και ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται. Με τη συμπεριφορά του το παιδί δηλώνει ή υπονοεί τη στάση του και τις διαθέσεις του προς τον εαυτό του ή και προς το περιβάλλον του.

Πότε η συμπεριφορά είναι προβληματική ή διαταραγμένη;

Ο Γιάννης, μαθητής τετάρτης τάξης του δημοτικού σχολείου, την ώρα του μαθήματος σηκώνεται από τη θέση του, χωρίς την άδεια του δασκάλου του, γυρίζει από θρανίο σε θρανίο και μιλά στα άλλα παιδιά. Έτσι, ούτε ο ίδιος μπορεί να παρακολουθεί τη διδασκαλία και να μαθαίνει, αλλά και τα άλλα παιδιά ενοχλεί και τα εμποδίζει να μάθουν. Συχνά αυθαδιάζει και αντιμιλά στους δασκάλους του και στους γονείς του, στο σπίτι είναι ατίθασος, κάνει ζημιές και αρνείται να κάμει τις σχολικές του εργασίες.

Η συμπεριφορά του Γιάννη, όπως περιγράφεται συνοπτικά α) μπορεί να παρατηρηθεί και να περιγραφεί και β) δεν είναι σύμφωνη με τα κοινωνικά αυτονόητα, που θέλουν τον Γιάννη να είναι ήσυχος στην τάξη, να ζητά άδεια από τον δάσκαλό του για να σηκωθεί από τη θέση του, να μην ενοχλεί τα άλλα παιδιά, να σέβεται τους γονείς του και τους δασκάλους του και να εκτελεί πρόθυμα τις σχολικές του εργασίες στο σπίτι.

Ο Γιάννης με τον τρόπο που συμπεριφέρεται ενοχλεί τους συμμαθητές του και τους δασκάλους του και στενοχωρεί τους γονείς του. Αλλά αγχώνεται και ζημιώνεται και ο ίδιος, γιατί λόγω της συμπεριφοράς αυτής, δέχεται συνέχεια παρατηρήσεις και κριτική, δεν μπορεί να έχει καλές σχέσεις με τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του και δεν αισθάνεται ευτυχισμένος. Η συμπεριφορά του Γιάννη είναι προβληματική.

Μια συμπεριφορά είναι προβληματική ή διαταραγμένη, αν ενοχλεί το ίδιο το παιδί ή και τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του και προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα στο ίδιο ή και στους γύρω του (Καλαντζή – Azizi, 1985).

Συνηθισμένα προβλήματα που αφορούν γονείς και εκπαιδευτικούς

Τα προβλήματα συμπεριφοράς διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία και τις επιδράσεις που δέχονται τα παιδιά από το περιβάλλον τους. Μερικά από αυτά είναι τα εξής:

α. Στην προσχολική ηλικία, 3–5 ετών. Υπερκινητικότητα, βασανίζουν τη μαμά για να φάνε το φαγητό τους, βρέχονται και λερώνονται αν και έχουν υπερβεί την ηλικία που σταματούν συνήθως τα φαινόμενα αυτά, κάνουν ζημιές στο σχολείο και στο σπίτι, έχουν διάφορες φοβίες, αρνούνται να επικοινωνούν με πρόσωπα που δεν ξέρουν, είναι ασυνήθιστα ερειστικά και τσακώνονται εύκολα με τα άλλα παιδιά, τα θέλουν όλα δικά τους, δεν πειθαρχούν σε κανόνες και δεν εκτελούν οδηγίες που τους δίδονται.

β. Στη σχολική ηλικία, 6–12 ετών. Συνεχίζουν να παρουσιάζουν συμπερι-φορές σαν αυτές της προσχολικής ηλικίας και επιπλέον: Δεν θέλουν να πάνε στο σχολείο, είναι προσκολλημένα στη μαμά, στο πάρκο δεν παίζουν με τα άλλα παιδιά, συμπεριφέρονται σαν παιδιά μικρότερης ηλικίας, αρπάζουν τα πράγματα των άλλων παιδιών, βρίζουν και χτυπούν τα άλλα παιδιά, μιλούν άσχημα στους γονείς και στους δασκάλους τους, καταστρέφουν πράγματα στο σχολείο και στο σπίτι, κάνουν ανήσυχο ύπνο, ζηλεύουν υπερβολικά τα μικρότερα αδέλφια τους και τα βασανίζουν, αρνούνται να κάνουν τις σχολικές τους εργασίες, αφαιρούνται συχνά όταν εργάζονται, χάνουν συνέχεια τα πράγματά τους, δεν έχουν φίλους κ.ά.

γ. Στην εφηβική ηλικία, 12 – 18 + ετών. Η εφηβική ηλικία είναι ίσως η σημαντικότερη περίοδος της ζωής του ανθρώπου (Χρηστάκης, 2013:74-85). Συνοδεύεται από ένα πλήθος βιολογικών, βιοχημικών, κοινωνικών και συναι-σθηματικών αλλαγών και χαρακτηρίζεται ως «δεύτερη γέννηση του ανθρώπου» (Ρουσσώ).

Στην ηλικία αυτή τα προβλήματα διαφοροποιούνται εντελώς. Καθώς προχωρεί η ηλικία οι έφηβοι συνήθως εμφανίζουν τάση για απομόνωση, ανυπακοή, περισσότερο δυναμικές και αντιδραστικές συμπεριφορές στις παραινέσεις των γονέων, άρνηση για συνεργασία, ετσιθελισμό και οχαδερφισμό, καταπάτηση των κανόνων καλής συμπεριφοράς, σκασιαρχείο από το σχολείο, άσκηση βίας σε άλλα παιδιά (bulling), αδικαιολόγητη απουσία από το σπίτι για πολλές ώρες, παρα-μέληση των σχολικών τους υποχρεώσεων, μειωμένες επιδόσεις στα μαθήματα, απειθαρχία στο σχολείο και στο σπίτι και σε ακραίες περιπτώσεις εγκατάλειψη του σχολείου και χρήση αλκοόλ και εξαρτησιογόνων ουσιών.

Προσοχή !!!

Οι γονείς δεν πρέπει να ανησυχήσουν ή να πανικοβληθούν με όλα αυτά που περιγράφονται παραπάνω. Πολλά από αυτά (π.χ. η αμφισβήτηση των ενηλίκων) παρατηρούνται στα περισσότερα παιδιά της εφηβικής ηλικίας, αλλά είναι παρο-δικά. Να θυμούμαστε ότι:

α. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει μόνο 4-5% των παιδιών σχολικής ηλικίας έχουν προβληματική συμπεριφορά (Kirk et all, 2003).

β. Σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει, ότι ένα παιδί που παρουσιάζει κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά και συμπτώματα, είναι άτομο με προβληματική συμπεριφορά. Για να πούμε ότι υπάρχει πρόβλημα πρέπει η συμπεριφορά του να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
• Μεγάλη συχνότητα (εκδηλώνεται πολύ συχνά)
• Μεγάλη ένταση
• Μεγάλη διάρκεια
• Η συμπεριφορά να συνοδεύεται και από άλλα συμπτώματα (π.χ. σημαντική πτώση της σχολικής επίδοσης).

γ. Σήμερα, η μελέτη των προβλημάτων συμπεριφοράς έχει προχωρήσει πάρα πολύ, ώστε να μπορούν όλα τα προβλήματα να αντιμετωπίζονται με επιτυχία, αρκεί γονείς και εκπαιδευτικοί να επαγρυπνούν και να επεμβαίνουν έγκαιρα και σωστά. Είναι σημαντικό να συνεργάζονται οι γονείς με το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς και να μην διστάζουν να ζητούν τη βοήθεια των ειδικών.

Παράγοντες που προκαλούν προβλήματα συμπεριφοράς

Ποτέ μια συμπεριφορά δεν είναι κεραυνός εν αιθρία. Πάντα πίσω από κάθε συμπεριφορά υπάρχουν κάποιοι παράγοντες, που πρέπει να τους αναζητούμε και τους ελέγχουμε. Μερικοί από αυτούς είναι οι εξής (Χρηστάκης, 2011:67-100):

α. Εσωτερικοί. Είναι οι παράγοντες που συνυπάρχουν με το παιδί και διακρίνονται σε δύο κατηγορίες:
Ιατρικοί. Εγκεφαλικές βλάβες, εγκεφαλικές δυσλειτουργίες, βιοχημικές ανωμαλίες, νεανικός διαβήτης, υπο/υπερθυρεοειδισμός κ. λπ., διάφορα σύνδρομα, κληρονομική προδιάθεση κ.ά.
Ψυχολογικοί. Σχολική αποτυχία, μαθησιακές δυσκολίες, κακή αυτοϊδέα και αυτοεκτίμηση, ανικανοποίητες επιθυμίες και ανάγκες κ.ά.

β. Εξωτερικοί. Οι παράγοντες αυτοί εντοπίζονται συνήθως στο οικογενειακό, στο σχολικό και στο κοινωνικό περιβάλλον.

βα. Οικογενειακό περιβάλλον. Παράγοντες που εντοπίζονται στο οικογενειακό περιβάλλον είναι κυρίως:

• Η αγωγή που δέχεται το παιδί από την οικογένεια.
• Το Κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο της οικογένειας (κουλτούρα, φτώ-χεια).
• Η σχέση του παιδιού με τα πρόσωπα της οικογένειας.
• Η οργάνωση, η δομή και η λειτουργία της οικογένεια.
• Οι προσδοκίες των γονέων. Πολλοί γονείς καταπιέζουν τα παιδιά τους για καλύτερες επιδόσεις στο σχολείο … κ.ά.

ββ. Σχολικό περιβάλλον. Παράγοντες που εντοπίζονται στο σχολικό περιβάλλον είναι κυρίως:

• Το εκπαιδευτικό σύστημα.
• Τα προγράμματα, τα βιβλία και οι στρατηγικές διδασκαλίας.
• Η στάση του εκπαιδευτικού προς τους μαθητές του και η σχέση του με αυτούς.
• Οι μαθησιακές δυσκολίες

βγ. Κοινωνικό περιβάλλον. Παράγοντες που εντοπίζονται στο κοινωνικό περιβάλλον είναι κυρίως:

• Η σύνθεση, η δομή και η κουλτούρα της κοινωνίας .²
• Τα κοινωνικά πρότυπα.
• Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ), με προεξέχουσα την τηλεόραση.

Συνέπειες των προβλημάτων συμπεριφοράς

Οι συνέπειες των προβλημάτων συμπεριφοράς στα παιδιά είναι σοβαρές. Αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα μπορεί να αποτελέσουν αιτία αποτυχίας στην προσω–πική, στην κοινωνική και στην εκπαιδευτική τους ζωή, καθώς και στην επαγγελ-ματική τους σταδιοδρομία αργότερα. Σε ακραίες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί περιστατικά ατόμων, με προβλήματα συμπεριφοράς στη παιδική και στην εφηβική τους ηλικία, τα οποία παρασύρθηκαν στο κοινωνικό περιθώριο, με όλες τις αρνητικές συνέπειες που αυτό συνεπάγεται. Έρευνες που έχουν γίνει στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ έδειξαν, ότι ένα μεγάλο ποσοστό φυλακισμένων για εγκληματικές ενέργειες, στην παιδική και στην εφηβική τους ηλικία, ήταν άτομα με προβλήματα μάθησης και κοινωνικής συμπεριφοράς.
Τα ίδια τα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς, στην πλειονότητά τους, αισθάνονται άβολα, κατατρύχονται από αισθήματα μειονεξίας, ανασφάλειας και υποφέρουν συναισθηματικά και κοινωνικά. Συχνά τα παιδιά αυτά καταλήγουν σε ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο μόνο με κατάλληλη βοήθεια μπορούν να βγουν.

Προβλήματα συμπεριφοράς ⇒ κακές προσωπικές σχέσεις ⇒ κριτική/ παρατηρήσεις ⇒ ένταση στις σχέσεις ⇒ κακή σχολική επίδοση ⇒
περισσότερη κριτική ⇒ περισσότερη ένταση του μαθητή ⇒ απογοήτευση ⇒ κακή αυτοϊδέα και αυτοεκτίμηση ⇒ περισσότερα προβλήματα συμπεριφοράς ⇒ παραίτηση από προσπάθεια ⇒ εγκατάλειψη του σχολείου ⇒….?

---

1. Σε πρόσφατο ειδησεογραφικό δελτίο τηλεοπτικού καναλιού ειπώθηκε, ότι λόγω της κρίσης όλο και περισσότερες οικογένειες ζητούν ψυχολογική υποστήριξη, ενώ τα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών τους έχουν πολλαπλασιαστεί.
2. Είναι γνωστές οι έρευνες του κοινωνικού ανθρωπολόγου Miller στις φτωχογειτονιές των μαύρων στις ΗΠΑ. Όπου υπήρχε φτώχεια, αγραμματοσύνη και καταπίεση τα προβλήματα συμπεριφοράς ήταν περισσότερα, εντονότερα, και συνθετότερα.