Η τοπική και η παγκόσμια κοινότητα σήμερα χρειάζονται έναν άνθρωπο ελεύθερο, δημιουργικό και αλληλέγγυο. Έναν άνθρωπο που θα έχει τις αναγκαίες γνώσεις και δεξιότητες που απαιτούνται, για να μπορεί να επιβιώνει στην ούτως ή άλλως ανταγωνιστική κοινωνία που ζούμε, αλλά ταυτόχρονα και κυρίως ένα ηθικό, με την πλατιά έννοια του όρου, και κοινωνικό άνθρωπο. Έναν άνθρωπο που θα μπορεί να λύνει με επιτυχία τα καθημερινά του προβλήματα, να συμμετέχει στα κοινά και να συμβιώνει ομαλά με τους άλλους.
Όλα αυτά προϋποθέτουν ο αυριανός άνθρωπος να έχει ενστερνιστεί τις ηθικές και κοινωνικές αξίες που, δυστυχώς, σήμερα έχουν καταλυθεί, να είναι ελεύθερος, δημιουργικός, κοινωνικός, δημοκρατικός, με καλή ενδοπροσωπική και διαπροσωπική προσαρμογή στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του. Έτσι μόνο θα μπορεί να παρακολουθεί, να κατανοεί και να αποδέχεται με κριτική διάθεση και δημιουργική σκέψη τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις που σημειώνονται καθημερινά και επηρεάζουν την προσωπική, την οικονομική και την κοινωνική του ζωή.
Ερώτημα 1ο. Με τα σημερινά δεδομένα, σε ό,τι αφορά τη δομή και τη λειτουργία της κοινωνίας, τις συνθήκες ζωής και τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές, νοηματοδοτείται το προφίλ του αυριανού ανθρώπου;
Το προφίλ του σημερινού ανθρώπου εξελίσσεται γρήγορα
Το προφίλ του σημερινού ανθρώπου σε σύγκριση με εκείνο του ανθρώπου πριν μερικές δεκαετίες αργά αλλά σταθερά αλλάζει. Η αλματώδης αύξηση των αναγκών της ζωής, τις οποίες τα μεγάλα κέντρα συμφερόντων τεχνηέντως δημιουργούν και επιβάλλουν, η ανάπτυξη της τεχνολογίας και οι κοινωνικές ανισότητες, σε συνδυασμό με την υπεραπασχόληση στην οποία αναγκαστικά οδηγείται, για να ανταποκρίνεται στις καθημερινές ανάγκες του ίδιου και της οικογένειάς του, ελαχιστοποιούν τον ελεύθερο χρόνο του και περιορίζουν την κοινωνική του ζωή.
Από την άλλη, η ανάπτυξη και κυρίως η υπερεκτίμηση ή η κακή χρήση της τεχνολογίας, της οποίας η συμβολή στην εξέλιξη των επιστημών της οικονομίας, και του πολιτισμού δεν αμφισβητείται, έχει και την αρνητική της πλευρά. Οδηγεί τον άνθρωπο στην απομόνωση και αυτή με τη σειρά της στην ατομικοποίηση και στην αποπνευματοποίησή του. Αυτό μπορούμε να το καταλάβουμε αν σκεφτούμε τον σημερινό άνθρωπο έχοντας μπροστά του ένα Η/Υ, με τον οποίο εργάζεται, δημιουργεί και διεκπεραιώνει τις υποθέσεις του. Αυτό μπορεί να τον διευκολύνει, αλλά σιγά σιγά, χωρίς να το καταλαβαίνει, απομονώνεται, ατομικοποιείται και παύει να έχει κοινωνική ζωή.
Το πρόβλημα θα γίνει εντονότερο και συνθετότερο σε λίγο που θα αρχίσει να χρησιμοποιεί την τεχνητή νοημοσύνη. Καθώς θα διεκπεραιώνει μια εργασία του, για να χρησιμοποιήσω ένα απλό παράδειγμα, και το μυαλό του θα κολλήσει, θα επικαλεσθεί την βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Κι εκείνη σε χρόνο δευτερολέπτων θα του λύνει το πρόβλημα και θα του υπαγορεύει το επόμενο βήμα. Δεν θα χρειάζεται, λοιπόν, να σκέφτεται πολύ. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει ο κίνδυνος να ατονήσει η φυσική νοημοσύνη και ο άνθρωπος να χάσει την πνευματική του διάσταση. Και τότε θα πάψει να είναι κανονικός άνθρωπος, με τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται παραπάνω.
Οι συνέπειες των εξελίξεων αυτών και η αποξένωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο είναι ήδη ορατές. Οι απάνθρωπες και αντικοινωνικές συμπεριφορές και μάλιστα από τις μικρές ηλικίες, στις οποίες παρατηρείται επικίνδυνη έξαρση, με κύρια χαρακτηριστικά τη βία και τη διαφθορά, την καταπάτηση των ηθικών και κοινωνικών αξιών και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, την ανυποληψία της ζωής και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και πολλά άλλα που δεν είναι του παρόντος, έχουν άμεση σχέση με τις εξελίξεις που αναφέρονται παραπάνω. Κι αυτό αναμφίβολα είναι μια λανθασμένη κατεύθυνση.
Ερώτημα 2ο. Υπάρχει λύση;
Μερικές πρώτες επισημάνσεις
Το ερώτημα αυτό είναι ρητορικό. Σε ένα κόσμο που σχεδιάζει διαστημικά ταξίδια, που ετοιμάζεται να θέσει σε λειτουργία τα ιπτάμενα ταξί, που οδηγείται ολοταχώς προς την ψηφιοποίηση της διοίκησης και του κράτους και τόσα άλλα που δεν είναι του παρόντος να αναφέρουμε, δεν μπορεί και δεν πρέπει να υπάρχουν αδιέξοδα. Αρκεί να υπάρχει έγκαιρη επισήμανση και συστηματική μελέτη των προβλημάτων, σωστός καθορισμός προτεραιοτήτων, κατάλληλος σχεδιασμός και λήψη ρεαλιστικών αποφάσεων. Αν το χρόνο και τα χρήματα που σπαταλούνται σήμερα για να κατασκευάζουμε σύγχρονες πολεμικές μηχανές, με τις οποίες δολοφονούμε εκατοντάδες αθώους πολίτες, και καταστρέφουμε υποδομές, ισοπεδώνοντας πόλεις και χωριά, τα χρησιμοποιούσαμε για την μελέτη και την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα – κλιματική αλλαγή, φτώχεια, κοινωνικές ανισότητες, ανασφάλεια ειρήνη, κ.λπ. – ασφαλώς ο κόσμος μας θα ήταν καλύτερος.
Ερώτημα 3ο . Τι πρέπει να γίνει για να αλλάξει ο κόσμος;
Ο ρόλος της εκπαίδευσης και του σχολείου
Η καλύτερη απάντηση βρίσκεται στην εκπαίδευση και στο σχολείο. Όταν ο Λάιμπνιτς1 περίπου 400 χρόνια πριν έλεγε “εμπιστευτείτε μου την παιδεία και σας υπόσχομαι να αλλάξω την όψη της Ευρώπης σε διάστημα ολιγότερον του αιώνα” αυτό εννοούσε, συνδυάζοντας την εκπαίδευση με την παιδεία2 , με μια παρατήρηση: ο σκοπός και οι επιδιώξεις της εκπαίδευσης και του σχολείου σήμερα, είναι σωστά καθορισμένες με τον νόμο 1566/1985. Περιλαμβάνουν τόσο την πρακτική όσο και την κοινωνική πλευρά του ανθρώπου, που σημαίνει την διαμόρφωση του ανθρώπου γνώστη και ταυτόχρονα του ηθικού και κοινωνικού ανθρώπου. Πάσχομε όμως στην εφαρμογή. Οι εξελίξεις των τελευταίων ετών με την παγκοσμιοποίηση και την ανταγωνιστική οικονομία, ανάγκασαν το σχολείο να διολισθήσει μονομερώς στο γνωσιοκεντρικό μοντέλο. Η ποιοτική πλευρά του ανθρώπου σχεδόν ξεχάστηκε ή έχει υποβαθμιστεί και ο ίδιος σταδιακά οδηγείται στην ατομικοποίηση και στην αποπνευματοποίησή του. Έτσι εξηγούνται η διαφθορά, η βία, η απομάκρυνση του ανθρώπου από τον άνθρωπο και όλα τα άλλα δυσάρεστα φαινόμενα που βλέπουμε και ακούμε καθημερινά στα ειδησεογραφικά δελτία της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου και του τύπου, με έμφαση τελευταία στην εγκληματικότητα της παιδικής και κυρίως της εφηβικής ηλικίας. Ο άνθρωπος πρέπει να σταματήσει να κυνηγά χίμαιρες. Να γυρίσει πίσω. Να κάμει μια καινούρια αρχή. Ειδικότερα πρέπει να καταλάβει ότι…
Μια πρόταση
Ανθρωπιστική παιδεία
Προϋπόθεση για να λυθούν τα αδιέξοδα στα οποία έχει περιέλθει η σημερινή κοινωνία είναι πρώτα να αλλάξει η εκπαίδευση και το σχολείο. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα πρέπει να αναθεωρηθεί και να συνδεθεί με την ανθρωπιστική παιδεία. Που σημαίνει, ότι πέρα από τις γνώσεις πρέπει, και μάλιστα κατά προτεραιότητα. να επιδιώκεται η ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ανθρώπου, με στόχους την ηθικοποίηση και την κοινωνικοποίησή3 του. Με απλά λόγια το σχολείο και η εκπαίδευση, για να ανταποκρίνονται στις σημερινές ανάγκες της κοινωνίας, οφείλουν να καλλιεργούν την υπευθυνότητα, τη συνειδητή πειθαρχία, την αλληλεγγύη, τον σεβασμό στον άνθρωπο, στα δικαιώματα και στην αξιοπρέπειά του, καθώς και τη συμφιλίωση και τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων και των λαών. Όλα αυτά συνθέτουν ένα σύνολο αρχών και κανόνων (ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, ισότητα, ασφάλεια, ειρήνη, αλληλεγγύη κ.λπ.), που πρέπει να καθορίζουν το προφίλ του αυριανού τοπικού και παγκόσμιου πολίτη. Ενός πολίτη που θα μπορεί να αντιστέκεται στις αρνητικές προκλήσεις του καιρού μας και να συμβιώνει ομαλά, με τους άλλους. Αυτό μπορεί να προκύψει από την αναθεώρηση του εκπαιδευτικού μας συστήματος, με σοβαρές προσαρμογές στους παρακάτω τομείς:
α. Στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών .
Στα προγράμματα σπουδών για την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και των δύο βαθμίδων πρέπει να γίνουν σοβαρές προσαρμογές, με στόχο: την ανάπτυξη του ανθρωπιστικού ιδεώδους των φοιτητών και την κατάκτηση κατάλληλων διδακτικών στρατηγικών και μεθόδων. Κύρια επιδίωξη πρέπει να είναι όχι τόσο η κατάκτηση γνώσεων όσο και κυρίως δεξιοτήτων που απαιτούνται, ώστε οι εκπαιδευτικοί, στο σύνολό τους, να καταστούν ικανοί να προσεγγίζουν και να διαχειρίζονται τους μαθητές τους κάνοντας χρήση κατάλληλων ψυχοπαιδαγωγικών στρατηγικών και μεθόδων με στόχο την ανάπτυξη του ανθρωπιστικού ιδεώδους και συγκεκριμένα: την κατάκτηση των ηθικών και κοινωνικών αξιών, τον σεβασμό στον άνθρωπο, στα δικαιώματα και την αξιοπρέπειά του, την διαμόρφωση του ελεύθερου και δημιουργικού πολίτη, την συμμετοχή στα κοινά κ.ά. Έτσι θα δημιουργηθεί ο αυριανός ηθικός, κοινωνικός και αλληλέγγυος πολίτης που έχει ανάγκη η κοινωνία μας σήμερα.
β. Στην επιμόρφωση των εν ενεργεία εκπαιδευτικών.
Οι εν ενεργεία εκπαιδευτικοί πρέπει να επιμορφωθούν, ώστε να αναπροσαρμόσουν την αντίληψη και τις στρατηγικές τους στα νέα αυτά δεδομένα. Θα επιδιωχθεί δηλαδή ένα είδος εκσυγχρονισμού των πρακτικών που ακολουθούν μέχρι τώρα τόσο στην προσέγγιση όσο και στη διδασκαλία των μαθητών τους. Παράλληλα το Υπουργείο Παιδείας πρέπει να αλλάξει τη στάση του και τις απαιτήσεις του από τους εκπαιδευτικούς. Η προτεραιότητα πλέον πρέπει να δίδεται στην ποιότητα της εκπαίδευσης που παρέχουν και όχι μονομερώς στο γνωστικό μέρος του προγράμματος. Είναι γνωστό, ότι σήμερα αυτό που το Υπουργείο και οι περιφερειακοί διευθυντές απαιτούν πιεστικά από τους εκπαιδευτικούς, ιδιαίτερα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, είναι η “κάλυψη της ύλης”.
γ. Στην οργάνωση του σχολείου.
Το παραδοσιακό σχολείο, του οποίου κύριος σκοπός είναι η παροχή γνώσεων, σε μια εποχή που οδηγούμαστε ολοταχώς προς την ψηφιοποίηση, δεν επαρκεί πλέον. Βασική επιδίωξη του σχολείου σήμερα πρέπει να είναι η διαμόρφωση του αυριανού ελεύθερου, δημιουργικού, δημοκρατικού και αλληλέγγυου πολίτη4, με τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται παραπάνω.
Το σημερινό σχολείο και ιδιαίτερα το σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι οργανωμένο και λειτουργεί με βάση το γνωσιοκεντρικό μοντέλο. Ιδιαίτερα το λύκειο τείνει να αποτελεί προκαταρκτικό τμήμα της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Η πλειονότητα των μαθητών δεν ασχολείται κατά κύριο λόγο με τα μαθήματα του λυκείου. Το κύριο βάρος της προσπάθειάς τους δίδεται στα φροντιστήρια, τα οποία περιορίζονται στην προετοιμασία των μαθητών για το πανεπιστήμιο. Ενδεικτικό της αντίληψης αυτής, όσο κι αν φαίνεται υπερβολικό, είναι ότι στο τέλος της τρίτης τάξης του λυκείου πολλοί μαθητές υπολογίζουν τον αριθμό των απουσιών που μπορούν να κάμουν ακόμη, χωρίς τον κίνδυνο να απορριφθούν, και διακόπτουν τη φοίτησή τους στο σχολείο τόσες μέρες όσες αντιστοιχούν στις απουσίες αυτές, ενώ από τα φροντιστήρια δε απουσιάζουν ούτε μία ώρα.
Από την άλλη, ο τρόπος λειτουργίας του σχολείου και η οργάνωση της σχολικής ζωής, καθώς είναι προσαρμοσμένο στο γνωσιοκεντρικό μοντέλο δεν περιλαμβάνει στο βαθμό που πρέπει δραστηριότητες, οι οποίες εξυπηρετούν την ανάπτυξη του δημοκρατικού ιδεώδους και την ομαλή κοινωνικοποίηση των μαθητών5. Ακόμη και οι 5/ήμερες εκδρομές που πραγματοποιούνται στην τελευταία τάξη του λυκείου περιορίζονται κυρίως στην ψυχαγωγία των μαθητών, ενώ ελάχιστα ή καθόλου εξυπηρετούν μορφωτικούς και πολιτιστικούς στόχους.
δ. Στο περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων και των βιβλίων.
Το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων και των σχολικών βιβλίων πρέπει να εμπλουτιστεί με υλικό ηθικοπλαστικού και ανθρωπιστικού περιεχομένου, με στόχο την ανάπτυξη ατόμων με ηθικές και κοινωνικές αξίες, με αλτρουισμό, με σεβασμό στον άνθρωπο, με αλληλεγγύη και την εξυγίανση και σύσφιξη των σχέσεων ανάμεσα στα άτομα και στους λαούς. Έτσι μπορεί να μειωθεί ο κίνδυνος των αναθεωρητικών τάσεων και των πολεμικών συρράξεων, με απρόκλητες επιθέσεις των ισχυρότερων κατά των πιο αδύναμων, που παρατηρούνται σήμερα σε διάφορες περιοχές του πλανήτη.
Επίλογος
Η ιστορία του ανθρώπου δείχνει, ότι σε περιόδους που έστρεψε τα μάτια του και το ενδιαφέρον του προς τα πάνω και όχι προς τα πόδια του, δηλαδή έδωσε προτεραιότητα στο πνεύμα και στα πνευματικά επιτεύγματα και όχι στις εφήμερες απολαύσεις, τα πράγματα ήταν καλύτερα. Μήπως ήλθε η ώρα και ο σημερινός άνθρωπος να πράξει το ίδιο; Αλλά αυτό δεν αφορά μόνο στη χώρα μας. Για να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα αυτό πρέπει να προκύψει από ένα παγκόσμιο κίνημα, που θα αφορά στη διαμόρφωση του αυριανού παγκόσμιου πολίτη! Και βέβαια, οι αλλαγές στην εκπαίδευση πρέπει να συνδυαστούν με κατάλληλα θεσμικά μέτρα, τα οποία οι κυβερνήσεις πρέπει άμεσα να πάρουν, για την βελτίωση της σημερινής κοινωνίας.
Μήπως αυτό υπονοεί και ο Αμερικανός συγγραφέας και μελλοντολόγος Nisbite, όταν λέει
“Η επαναστατική αλλαγή στον 21ο αιών δεν θα προέλθει από την τεχνολογία, αλλά από μια νέα αντίληψη για τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος;».
Ας είμαστε αισιόδοξοι!
- Ο Λάιμπνιτς (1661 – 1716). Γερμανός φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός, ιστορικός και διπλωμάτης. Θεωρείται ένας από του σημαντικότερους φιλοσόφους του 17ου και 18ου αιώνα στην Ευρώπη. Δεν είναι τυχαίο που οι αντιλήψεις του για την παιδεία εμφανίζονται μετά τη “μαύρη περίοδο” του μεσαίωνα, στην περίοδο της Αναγέννησης (14ος – τέλος 17ου αιώνα) και την προσπάθεια αναβίωσης των ιδεών και των επιτευγμάτων της κλασικής αρχαιότητας
- Σήμερα χρησιμοποιούμε τους όρους αυτούς με τις εξής εννοιολογικές διαφορές: Με τον όρο εκπαίδευση εννοούμε τη συστηματική σχολική διαδικασία που στοχεύει στην απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Με τον όρο παιδεία εννοούμε τη γενικότερη καλλιέργεια και μόρφωση του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, η ανθρωπιστική παιδεία στοχεύει στη διαμόρφωση ενός ανθρώπου με πνευματική καλλιέργεια, ελεύθερου και δημιουργικού, με καθαρό στοχαστικό νου, με σεβασμό στα δικαιώματα του ανθρώπου, με συμμετοχή στα κοινά, με ατομική ευθύνη για τα προβλήματα που παρουσιάζει η ατομική και ομαδική του ζωή. Η ανθρωπιστική παιδεία, με την έννοια αυτή, δεν περιορίζεται στη σχολική εκπαίδευση, αλλά συνδέεται με την δια βίου μάθηση.
- Κοινωνικοποίηση είναι η διαδικασία μέσα από την οποία το άτομο μαθαίνει τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα ήθη και έθιμα, τον τρόπο ζωής και την κουλτούρα της κοινωνίας που ζει και με σεβασμό σ’ αυτά. προσαρμόζεται στο περιβάλλον του και συμβιώνει ομαλά με τους άλλους.
- Δημοκρατικός πολίτης είναι ο άνθρωπος που ζει ανάμεσα στους άλλους, με συμμετοχή στα κοινά, με σεβασμό στον άνθρωπο, στα δικαιώματα, την αξιοπρέπεια και τις ανάγκες του, με σεβασμό στη διαφορετικότητα και συμμετοχή στην πρόοδο της κοινωνίας
- Χάρη της αλήθειας, πρέπει να σημειώσουμε, , ότι το σχολείο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, δηλαδή το νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο, στο σημείο αυτό πλεονεκτεί έναντι του γυμνασίου και του λυκείου. Είναι πιο κοντά στο μοντέλο του σχολείου που χρειαζόμαστε σήμερα, αλλά και αυτό χρειάζεται ακόμη βελτίωση.
