Ορισμός της προσωπικότητας
Ο κοινά αποδεκτός ορισμός της προσωπικότητας αναφέρεται στο σύνολο των τάσεων και των χαρακτηριστικών τα οποία αποτελούν τον βασικό πυρήνα του ατόμου, σύμφωνα με τον οποίο αλληλοεπιδρά και οργανώνει τις συμπεριφορές του (Staats, A.W., & Eifert, G.H. 1990). Η έννοια της προσωπικότητας συχνά θεωρείται ότι έχει μονοπωληθεί από τις ψυχοδυναμικές προσεγγίσεις.
Πράγματι, η ψυχαναλυτική θεωρία έχει προσφέρει πολλά είδη ταξινομήσεων της ανθρώπινης προσωπικότητας. Δεδομένου ότι ο θεμελιωτής του συμπεριφορισμού, ο Skinner, δεν έκανε ποτέ λόγο για «προσωπικότητα» , τροφοδοτείται μια συνεχής παρερμήνευση, κατά την οποία ο συμπεριφορισμός δεν προσπάθησε ποτέ να «πάει τόσο βαθιά», ερμηνεύοντας την ουσία της προσωπικότητας, και επέλεξε να αγγίξει μόνο την «επιφάνεια», τις παρατηρίσιμες συμπεριφορές. Είναι όντως έτσι; Σε αυτό το άρθρο θα αποδομήσουμε αυτήν την θεωρητική παρεξήγηση εκθέτοντας τις βασικές ιδέες του συμπεριφορισμού για την έννοια της προσωπικότητας.
Το πλαίσιο ερμηνείας του Συμπεριφορισμού
Δεδομένης της παρερμηνείας που ήδη αναφέρθηκε στην εισαγωγή του άρθρου, ίσως να προκαλεί εντύπωση ότι ολόκληρο το ρεύμα του συμπεριφορισμού συναινεί τόσο στον ορισμό της προσωπικότητας όσο και στα καθοριστικά της αίτια. Για τους συμπεριφοριστές, η προσωπικότητα δεν είναι παρά το σύνολο του ρεπερτορίου συμπεριφορών που εκδηλώνει ένα άτομο. Λέγοντας ρεπερόριο συμπεριφοράς εννοούμε το εξής : οι συμπεριφορές των ανθρώπων , οι δράσεις (πχ σκέψεις), όσο και οι αντιδράσεις (συναισθήματα) συνήθως παρουσιάζουν σταθερά όμοια χαρακτηριστικά. Δηλαδή , το κάθε άτομο συνήθως έχει κάποια ολοκληρωμένα και συνεκτικά μοτίβα συμπεριφοράς. Οι αντιφάσεις , σαφώς, και αποτελούν μέρος των ανθρώπινων συμπεριφορών, ωστόσο, συνήθως οι άνθρωποι στο σύνολο τους οργανώνουν τις συμπεριφορές τους με βάση κάποια χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, ένα άτομο που χαρακτηρίζουμε ως «εγωκεντρικό», σημαίνει ότι συμπεριφέρεται με εγωκεντρικό τρόπο. Συμπεριφέρεται στους άλλους όντας επικεντρωμένος στον εαυτό του, το περιεχόμενο των σκέψεών του αφορούν τον εαυτό του, και τα συναισθήματά του κυρίως διακινούνται με γνώμονα τις προσωπικές τους ανάγκες και καταστάσεις. Πώς θα εξηγούσε όμως ο συμπεριφορισμός την αιτία για την οποία το άτομο απέκτησε εγωκεντρική προσωπικότητα; Θα λέγαμε ότι αυτή είναι και η καινοτομία του συμπεριφορισμού στις θεωρίες της προσωπικότητας, μπορεί να προσφέρει ένα αναλυτικό πλαίσιο εξήγησης της προσωπικότητας , δίχως να αφήνει ασάφειες.
Πώς διαμορφώνεται η προσωπικότητα, και πώς εξηγούνται οι ατομικές διαφορές;
Οι έννοιες της ενίσχυσης και της τιμωρίας ως μεθοδολογικά εργαλεία εξήγησης της προσωπικότητας.
Αρχικά πρέπει να γίνει η εξής διευκρίνιση , ειδικά για όσους/ες/@ δε είναι εξοικειωμένοι με την γλώσσα του συμπεριφορισμού. Ο συμπεριφορισμός εξηγεί τα ανθρώπινα φαινόμενα με βάση δύο πολύ σημαντικές έννοιες : «Τιμωρία» στην γλώσσα του συμπεριφορισμού σημαίνει τα δυσάρεστα επακόλουθα μιας συμπεριφοράς, τα οποία πιθανόν να μειώσουν τις πιθανότητες να επαναληφθεί η εν λόγω συμπεριφορά. «Ενίσχυση», από την άλλη, σημαίνει την διαδικασία εκείνη, στην οποία μια δράση έχει τέτοιες συνέπειες, οι οποίες αυξάνουν την πιθανότητα να επαναληφθεί η δράση. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, οι συμπεριφορές που ενισχύονται, δηλαδή οι συμπεριφορές που οδηγούν σε κάποιο θετικό αποτέλεσμα για το άτομο, θα επαναληφθούν. Αντιθέτως, οι συμπεριφορές που όχι μόνο δεν αποφέρουν κάποιο αποτέλεσμα, αλλά που αντιθέτως, παράγουν κάποια αρνητική συνέπεια, πιθανότατα να αποθαρρύνονται. . Το ποιες δράσεις ενισχύονται και ποιες τιμωρούνται εξαρτάται από το περιβάλλον του ατόμου. Σταδιακά, μέσα από περίπλοκες και επαναλαμβανόμενες διαδικασίες ενίσχυσης και τιμωρίας, το άτομο εγκαθιστά ένα σχετικά σταθερό τρόπο που συνηθίζει να λειτουργεί και να συμπεριφέρεται.
Η προσωπικότητα δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από τα ρεπερτόρια συμπεριφοράς που έχουν βοηθήσει το άτομο να επιβιώσει
Η βασική ιδέα του συμπεριφορισμού είναι ότι το άτομο , ως βρέφος, ξεκινά τη ζωή του χωρίς να διαθέτει κάποια συγκεκριμένα και δομημένα ρεπερτόρια συμπεριφορών. Σταδιακά, μέσω της διαδικασίας της μάθησης , το άτομο αναπτύσσει συγκεκριμένα μοτίβα συμπεριφοράς, τα οποία οργανώνονται με βάση τις αρχές της ενίσχυσης και της τιμωρίας.
Τα βασικά ρεπερτόρια συμπεριφοράς που αναπτύσσει το άτομο, και που εν τέλει , ορίζονται ως η προσωπικότητά του, αποκτώνται μέσα από μια δυναμική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του.
Μια βασική αρχή του συμπεριφορισμού είναι αυτή της «γενίκευσης».
Η γενίκευση είναι η διεργασία στην οποία το άτομο εφαρμόζει μια μαθημένη συμπεριφορά και σε άλλα πλαίσια και σε άλλες περιστάσεις. Η γενίκευση είναι μια ανθρώπινη λειτουργία, η οποία είναι επιβιωτικά χρήσιμη. Με βάση την γενίκευση, τείνουμε να αναπαράγουμε και να επαναλαμβάνουμε τις ήδη «αποτελεσματικές» συμπεριφορές μας και σε διαφορετικές συνθήκες ζωής.
Κάνοντας λόγο για «αποτελεσματικές» συμπεριφορές, πρέπει να τονίσουμε ότι δεν αναφερόμαστε ούτε στις επιθυμητές ούτε σε αυτές που θεωρούνται συμβατικά ή κοινωνικά υγιείς απαραίτητα. Ας θέσουμε ένα παράδειγμα : ένα άτομο που χαρακτηρίζουμε ως απαισιόδοξο και εσωστρεφές πώς θα ήταν αντικείμενο μελέτης στην γλώσσα του συμπεριφορισμού; Υποθέτουμε ότι τείνει να συμπεριφέρεται με εσωστρέφεια, δηλαδή να μένει μακριά από αλληλεπιδράσεις, και να σκέφτεται (συντελεστική συμπεριφορά) με αρνητικά σενάρια αυτοκριτικής. Ενδεχομένως, η συμπεριφορά απόσυρσης που εκδηλώνει, να του έχει φανεί χρήσιμη, δηλαδή, του έχει αποφέρει κάποια ενίσχυση. Θα μπορούσε να έχει υπάρξει για χρόνια σε ένα επικριτικό περιβάλλον, όπου η κοινωνική συναναστροφή τιμωρούταν, δηλαδή, η κοινωνική επαφή του είχε προκαλέσει μόνο αρνητικά συναισθήματα. Η απόσυρση από την κοινωνική επαφή του έχει προσφέρει ανακούφιση και προστασία από συμπεριφορές επικριτικότητας. Εδώ έχουμε το φαινόμενο της αρνητικής ενίσχυσης (το άτομο με την απόσυρση τερματίζει μια αρνητική κατάσταση → επικριτικότητα και επώδυνη κοινωνική επαφή), αλλά και θετική ενίσχυση ( το άτομο με την απόσυρση νιώθει ανακούφιση).
Μοτίβα σκέψης
Οι «απαισιόδοξες σκέψεις» είναι κάτι πολύ παραπάνω από ένδειξη χαμηλής αυτοπεποίθησης. Τα μοτίβα σκέψης θεωρούνται μια συμπεριφορά που εξαρτάται και αυτή από την ενίσχυση και την τιμωρία. Δηλαδή, ο τρόπος που σκέφτεται ένα άτομο εξαρτάται από τις συνέπειες που είχε στο παρελθόν του ο τρόπος σκέψης του. Πολύ απλά, ένα άτομο που σκέφτεται με δυσάρεστα σενάρια, σημαίνει ότι έχει υποστεί πολλά από αυτά στο παρελθόν, και κάθε φορά που έχει προσπαθήσει να «σκεφτεί θετικά», αυτός ο τρόπος σκέψης διαψεύστηκε από την πραγματικότητα.
Επομένως, αν περιμένουμε από ένα άτομο να αποκτήσει θετικό τρόπο σκέψης , χωρίς αυτός ο τρόπος σκέψης να επικυρώνεται με κάποιον τρόπο και από μια θετική πραγματικότητα, μάλλον θα περιμένουμε πολύ….
Με βάση τα παραπάνω, διασαφηνίσαμε ότι οι «προσωπικότητες» δεν είναι τίποτα άλλο από τα σύνολα των συμπεριφορών με τις οποίες έχουμε επιβιώσει. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για προσωπικότητα χωρίς να μιλήσουμε για συμπεριφορές, και χωρίς να μιλήσουμε για παρελθοντικές συνέπειες.
Ποια είναι η καινοτομία του Συμπεριφορισμού συγκριτικά με άλλες προσεγγίσεις για την εξήγηση της προσωπικότητας;
Στον χώρο της ψυχικής υγείας , έχουμε υπομείνει χρόνιους φετιχισμούς και προβληματικών δογματισμών περί «προσωπικοτήτων που δεν αλλάζουν», «ανθρώπων που δεν σώζονται» και «προσωπικότητες βιολογικά προερχόμενες». Αυτές οι θέσεις όμως, δεν έχουν ακουμπήσει σε κανένα έρεισμα τεκμηρίωσης, και κυρίως, παρουσιάζουν τους ανθρώπους ως στατικές οντότητες που απλά «τείνουν να συμπεριφέρονται παράλογα και αυτοκαταστροφικά».
Εξαιρετικά κακή χρήση όρων από επαγγελματίες όπως «το ένστικτο του θανάτου» ή «οι παράλογες πυρηνικές πεποιθήσεις» έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν συμπεριφορές ανθρώπων που φαινομενικά είναι μη λειτουργικές. Οι άνθρωποι όμως είναι κάτι πολύ περισσότερο από πρόσωπα που καθοδηγούνται από μεταφυσικές τάσεις αυτοκαταστροφής, ή που έχουν «γνωστικά ελλείματα». Οι προσωπικότητες των ανθρώπων δεν είναι τίποτα παρά έκφανση των πλαισίων στα οποία έζησαν, αλλά και του τρόπου που βρήκαν να επιβιώσουν. Το πλαίσιο ερμηνείας που δίνει ο συμπεριφορισμός, αλλά και άλλες προσεγγίσεις ταυτότητας, προσφέρει ευκαιρίες χειραφέτησης από στιγματιστικές ταμπέλες και χαρακτηρολογικές φυλακές. Αντιθέτως, τέτοιες θεωρίες δίνουν ώθηση στην ψυχολογική ελευθερία και στην καλλιέργεια περιβαλλόντων όπου η ανθρώπινη αλλαγή και ανάπτυξη θα είναι δυνατή.
Διαβάστε Επίσης:
Γιατί πολλοί ψυχοθεραπευτές αποτυγχάνουν στις παρεμβάσεις τους;
