Η φιλία ως βιο-ψυχοκοινωνικό φαινόμενο
Ενδεχομένως να θεωρούμε αυτονόητη τη σημασία της λέξης “φίλος”. Ωστόσο, η φιλία ως βιο-ψυχοκοινωνικό φαινόμενο έχει πολλές εκφάνσεις, οι οποίες παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Παρά το μύθο ότι η φιλία αποτελεί μια συνθήκη που συναντάται αποκλειστικά στο ανθρώπινο είδος, ο κόσμος των ζώων βρίθει τέτοιων παραδειγμάτων. Στη φύση, εντοπίζουμε ως “φίλους”, ζεύγη ατόμων που εμπλέκονται σε αμφίδρομες φιλικές (μη επιθετικές, μη αναπαραγωγικές) αλληλεπιδράσεις με τέτοια συχνότητα και συνέπεια που τους διακρίνουν από τους μη φίλους. Δηλαδή, σε σύγκριση με τους μη φίλους, οι φίλοι εμπλέκονται σε φιλικές αλληλεπιδράσεις σημαντικά συχνότερα και για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Οι φιλικές αλληλεπιδράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν το να περνούν χρόνο μαζί, να συνομιλούν, να φωνάζουν, να περιποιούνται, να κουρνιάζουν, να αναζητούν τροφή σε συνεργασία και να μοιράζονται τροφή, καθώς και να σχηματίζουν συμμαχίες εναντίον άλλων. Γίνεται σαφές ότι η φιλία είναι κάτι που προϋπάρχει του πολιτισμού έτσι όπως τον γνωρίζουμε.
Οι εξελικτικές βάσεις της φιλίας.
Μια βασική προϋπόθεση για την δημιουργία φιλίας αφορά στο να υπάρχει πρόσβαση σε άλλα υποκείμενα πέρα από τον εαυτό. Στα πρωτεύοντα θηλαστικά, η αρχέγονη κατάσταση ήταν η μοναχική διαβίωση. Σε μια σημαντική μελέτη, οι Shultz και συνεργάτες συστηματοποίησαν την εξέλιξη των κοινωνικών συστημάτων των πρωτευόντων και βρήκαν ότι οι σταθερές ομάδες που περιλαμβάνουν πολλά ενήλικα αρσενικά και θηλυκά προέκυψαν από τη μοναχική ζωή, με τα χαρέμια και τις ομάδες με δεσμούς ζεύγους να εμφανίζονται αργότερα. Τα πρωτεύοντα είναι ασυνήθιστα ως προς τη σπανιότητα των δεσμών ζεύγους, οι οποίοι είναι πιο συνηθισμένοι σε άλλα ζώα, ιδιαίτερα στα πτηνά. Οι διαφορές στην πορεία προς την κοινωνική ζωή μεταξύ των διαφόρων ταξινομικών ομάδων υποδηλώνουν ότι οι επιλεκτικές πιέσεις που οδήγησαν στη δημιουργία σταθερών κοινωνικών ομάδων διέφεραν. Στα πρωτεύοντα, η ομαδική διαβίωση πιστεύεται ότι ακολούθησε τη μετάβαση από τη νυχτερινή στη ημερήσια διαβίωση ως μέσο άμυνας έναντι των θηρευτών σε έναν πιο οπτικό κόσμο, ενώ άλλοι παράγοντες, όπως το συνεργατικό κυνήγι στα σαρκοφάγα και η συνεργατική αναπαραγωγή στα πτηνά, θεωρούνται ότι είναι οι επιλεκτικές πιέσεις που οδήγησαν στην ομαδική διαβίωση σε άλλα ταξινομικά γκρουπ.
Φιλία : Γνωστικές, βιολογικές και συναισθηματικές πτυχές
Για να σχηματίσουν φιλίες, τα ζώα πρέπει να αναγνωρίζουν τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνικής τους ομάδας ως μοναδικές οντότητες. Πρέπει να παρακολουθούν αυτά τα άτομα στο χώρο και στο χρόνο για να συντονίζουν τις δράσεις τους, και να αποφασίζουν πότε και πώς θα αλληλεπιδράσουν μαζί τους. Τα κοινωνικά ζώα πρέπει επίσης να παρακολουθούν την ποιότητα των σχέσεων τους με τους άλλους, δηλαδή να “κατηγοριοποιούν” σε συμμάχους ή αντιπάλους. Η κατανόηση των σχέσεων μεταξύ άλλων ζευγαριών (π.χ., αν είναι φίλοι των φίλων ή φίλοι των εχθρών) είναι επίσης κρίσιμη για την επιτυχημένη κοινωνική πλοήγηση.
Σημαντικοί βιολογικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται στην φιλία είναι η ανταμοιβή και η παραγωγή ωκυτοκίνης Η ωκυτοκίνη αποτελεί ορμόνη η οποία διευκολύνει τις κοινωνικές σχέσεις και την ανάπτυξη εγγύτητας. Ουσιαστικά, κάθε φορά που αισθανόμαστε συναισθηματική οικειότητα, παράγεται ωκυτοκίνη, η οποία με τη σειρά της ενισχύει συναισθήματα εγγύτητας και επιφέρει και άλλες επιδράσεις στον οργανισμό, όπως μείωση στην παραγωγή ορμονών που σχετίζονται με το στρες. Έτσι, με την διαμόρφωση φιλικών σχέσεων, ενεργοποιούνται βιολογικοί μηχανισμοί οι οποίοι αυξάνουν αισθήματα ικανοποίησης και μειώνουν ψυχολογικές αντιδράσεις άγχους. Η ανάπτυξη φιλικών σχέσεων φαίνεται να ενεργοποιεί επίσης κέντρα που οδηγούν στην παραγωγή ορμονών που σχετίζονται με τη χαρά. Ως εκ τούτου, οι συμπεριφορές προσέγγισης “φίλων” τείνουν να ενισχύονται, τόσο από την θετική ενίσχυση (πρόκληση συναισθημάτων χαράς), όσο και από αρνητική ενίσχυση (εξάλειψη στρες).
Κοινωνική Ψυχολογία : Ποιά μοτίβα φαίνεται να παρατηρούνται στις φιλικές σχέσεις;
Σύμφωνα με τις υπάρχουσες έρευνες, τείνουμε να διαλέγουμε φίλους με ισχυρές ομοιότητες σε σχέση με εμάς. Αρχικά, η οικονομική τάξη, το εκπαιδευτικό κεφάλαιο, οι ιδεολογικές πεποιθήσεις τείνουν να αποτελούν σημαντικά πεδία για την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων. Ακόμα και αν κανείς δεν επιλέγει “συνειδητά” φίλους με βάση τις παραπάνω θεματικές, φαίνεται ότι οι περισσότερες φιλίες τηρούν ομοιότητες ως προς αυτά τα επίπεδα. Επίσης, οι κοινές εμπειρίες αλλά και η εγγύτητα (διαμονή στην ίδια γειτονιά) επηρεάζουν θετικά τις πιθανότητες διαμόρφωσης και επιβίωσης μιας φιλικής σχέσης.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα πτυχή αφορά στη σειρά γέννησης των ατόμων. Η σειρά γέννησης τείνει να επηρεάζει τις κοινωνικές συμπεριφορές, και ιδιαίτερα το προφίλ συμπεριφοράς εντός φιλικών σχέσεων. Τα πρωτότοκα παιδιά μπορεί να επιδεικνύουν ηγετικές ικανότητες και αίσθημα ευθύνης, καθιστώντας τα αξιόπιστους φίλους. Τα μεσαία παιδιά συχνά διαπρέπουν ως διαπραγματευτές και ειρηνοποιοί, ενώ τα μικρότερα παιδιά τείνουν να είναι πιο κοινωνικά και γοητευτικά. Ως προς τη δυναμική της φιλίας, τα πρωτότοκα παιδιά μπορεί να προτιμούν τις δομημένες και πιστές φιλίες, αναλαμβάνοντας συχνά ρόλο μέντορα. Τα μεσαία παιδιά ενδέχεται να αναζητούν φιλίες εκτός οικογένειας για να επιβεβαιώσουν την ατομικότητά τους, ενώ τα μικρότερα παιδιά μπορεί να επιδιώκουν πιο ανέμελες και διασκεδαστικές σχέσεις.
Σχέση της φιλίας με τα είδη δεσμού
Τέλος, έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε τη σχέση της φιλίας με τα είδη δεσμού. Άτομα με ασφαλή δεσμό τείνουν να είναι άνετα στις φιλικές τους σχέσεις, δείχνοντας εμπιστοσύνη, ειλικρίνεια και αλληλοσεβασμό. Είναι υποστηρικτικοί και μπορούν να διαχειριστούν τις συγκρούσεις με υγιή τρόπο. Διατηρούν μακροχρόνιες και σταθερές φιλίες, χωρίς να φοβούνται την εγκατάλειψη. Τα άτομα αυτά συνήθως αναζητούν φίλους που μοιράζονται τις ίδιες αξίες, είναι υποστηρικτικοί και αμοιβαία ειλικρινείς. Εκτιμούν τη συναισθηματική οικειότητα και τη σταθερότητα στις σχέσεις τους.
Τα άτομα με αμφιθυμικό δεσμό συχνά αναζητούν διαρκώς επιβεβαίωση και στήριξη από τους φίλους τους, παρουσιάζοντας ανασφάλεια και άγχος. Μπορεί να είναι υπερβολικά κτητικοί και να δυσκολεύονται να εμπιστευτούν τους άλλους. Η συμπεριφορά τους μπορεί να χαρακτηρίζεται από απρόβλεπτες εναλλαγές, από υπερβολική εγγύτητα μέχρι απομάκρυνση. Τείνουν να έλκονται από φίλους που είναι υπομονετικοί και διατεθειμένοι να παρέχουν τη διαρκή επιβεβαίωση που αναζητούν. Μπορεί να προτιμούν φίλους που είναι επίσης συναισθηματικά εξαρτώμενοι.
Τα άτομα με αποφευκτικό δεσμό συχνά αποφεύγουν την οικειότητα και μπορεί να φαίνονται απόμακρα ή αδιάφορα στις φιλικές τους σχέσεις. Φοβούνται την εγγύτητα και μπορεί να αποφεύγουν τις στενές σχέσεις για να προστατευτούν από πιθανές απογοητεύσεις. Μπορεί να έχουν δυσκολία να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και να διαχειριστούν τις συγκρούσεις. Συνήθως προτιμούν φίλους που είναι ανεξάρτητοι και δεν απαιτούν συναισθηματική εγγύτητα. Μπορεί να επιλέγουν φίλους που σέβονται τα όρια και δεν επιδιώκουν βαθιά συναισθηματική σύνδεση.
Βιβλιογραφία
• Massen JJM, Sterck EHM, de Vos H. Close social associations in animals and humans: functions and mechanisms of friendship. Behaviour. 2010;147:1379–1412.
• McPherson, M., Smith-Lovin, L., & Cook, J. M. (2001). Annual Review of Sociology, 27.
• Rapallini, C., & Rustichini, A. (2019). Research in Economics. Personality and cognitive skills in network of friends, for multi-ethnic schools
• Jeffrey A. Simpson και W. Steven Rholes. Attachment Styles and the Quality of Friendships: Implications for Social Relationships
