Έχουμε τονίσει επανειλημμένα ότι η συμπεριφορά των παιδιών και των εφήβων είναι αφενός προϊόν μάθησης και αφετέρου πολυπαραγοντική. Διάφοροι παράγοντες παρεμβαίνουν στη διαμόρφωση της α ή β συμπεριφοράς των παιδιών.
Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο γενικές κατηγορίες:
α. Εσωτερικοί, οι οποίοι συνυπάρχουν με το παιδί, (κληρονομικότητα, χρόνιες ασθένειες κ.λπ.).
β. Εξωτερικοί, οι οποίοι βρίσκονται στο περιβάλλον του παιδιού όπως είναι:
- οικογένεια (συνθήκες διαβίωσης, διατροφή, φτώχεια, αγωγή της οικογένειας, ενδοοικογενειακό κλίμα, διαζύγια, χρόνιες ασθένειες των γονέων κ.λπ.)
- σχολείο (σχολική ζωή παιδαγωγικό μοντέλο, προγράμματα και μέθοδοι διδασκαλίας, η σχέση των εκπαιδευτικών με τους μαθητές κ.λπ.),
- κοινωνία (η κουλτούρα της κοινωνίας, τα πρότυπα που προβάλλουν τα ΜΜΕ και ιδιαίτερα η τηλεόραση, αλληλεγγύη, διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων κ.λπ.).
Αν θελήσουμε να αξιολογήσουμε τους παράγοντες αυτούς, τότε θα σταθούμε κυρίως στην οικογένεια και στο σχολείο. Κι αυτό για τους παρακάτω λόγους:
- Το παιδί και ο έφηβος, κατά την περίοδο της ανάπτυξης και μέχρι την πλήρη ωρίμανσή τους (ηλικία 0 – 16 με 18 ετών), τις περισσότερες ώρες της ημέρας, βρίσκονται στην οικογένεια και στο σχολείο. Την περίοδο αυτή ολοκληρώνεται η προσωπικότητά τους και διαμορφώνεται το αξιακό τους σύστημα, στο οποίο περιλαμβάνονται: οι προσωπικές αντιλήψεις και στάσεις του ατόμου, οι ηθικές και κοινωνικές αξίες, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των άλλων, η αλληλεγγύη, η κοινωνική συμπεριφορά, που γράψαμε στο προηγούμενο άρθρο μας κ.λπ.
- Θεσμικός ρόλος του σχολείου είναι η συστηματική αγωγή και εκπαίδευση του παιδιού και του εφήβου. Το σχολείο συνεχίζει να καλλιεργεί και να εμπεδώνει ό,τι καλό φέρνουν μαζί τους από το σπίτι και παράλληλα διορθώνει τυχόν λάθη της οικογενειακής αγωγής που έχουν δεχτεί. Επίσης, μαθαίνει το παιδί από τη μικρή ηλικία να αναπτύσσει τους λεγόμενους μηχανισμούς αυτοπροστασίας, ώστε να προστατεύει τον εαυτό του από τις αρνητικές επιδράσεις των ΜΜΕ και του διαδικτύου.
- Κανείς άλλος δεν μπορεί να ενδιαφέρεται και να φροντίζει για την σωστή ανατροφή και ωρίμανση του παιδιού όσο οι γονείς του.
- Η καθημερινότητα (φαινόμενα ακραίας βίας, διατάραξη των διαπροσωπικώνσχέσεων, κρίση των ηθικών και κοινωνικών αξιών, αδιαφορία του ανθρώπου για τον άνθρωπο, κοινωνική σήψη και διαφθορά κ.λπ.) δείχνει, ότι ο έλεγχος των ΜΜΕ και του διαδικτύου και γενικότερα της διαφθοράς που υπάρχει σήμερα, είναι δύσκολο εγχείρημα. Αντίθετα, η παρέμβαση στην οικογένεια και στο σχολείο είναι πιο εύκολη και πιο αποτελεσματική.
Άποψή μας είναι, ότι και οι δύο αυτοί θεσμοί –η οικογένεια και το σχολείο– παρά τις απαισιόδοξες προβλέψεις που ακούγονται ή γράφονται κατά καιρούς, για την αποτελεσματικότητά τους, σχετικά με την αγωγή και την κοινωνικοποίηση των παιδιών και των εφήβων, εξακολουθούν και θα εξακολουθήσουν και στο μέλλον να είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες αγωγής και εκπαίδευσης.
Αυτό που πρέπει να αλλάξει είναι:
(i) οι προτεραιότητες της εκπαίδευσης και (ii) ο σχεδιασμός προγραμμάτων επιμόρφωσης των γονέων. Με βάση τα σημερινά δεδομένα, πρώτη προτεραιότητα τόσο του σχολείου όσο και της οικογένειας πρέπει να είναι η διαμόρφωση του ηθικού και κοινωνικού ανθρώπου με την πλατιά έννοια των όρων. Έτσι και οι δύο θεσμοί θα μπορέσουν να αντιπαραταχθούν δυναμικά στις αντίρροπες διδακτικές δυνάμεις (αρνητικά πρότυπα της κοινωνίας, ΜΜΕ, διαδίκτυο κ.λπ.), οι οποίες αποδυναμώνουν τις προσπάθειές τους και σπρώχνουν τα παιδιά και τους νέους προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Αν ανατρέξουμε σε παλιότερες εποχές, κυρίαρχος και σχεδόν μοναδικός παράγοντας αγωγής και εκπαίδευσης ήταν το σχολείο. «… Σου ’φερα δάσκαλε το κοπέλι. Σου το παραδίδω δάσκαλε. Μάθε του γράμματα. Κάμε το άθρωπο δάσκαλε…», είπε ο πατέρας Καζαντζάκης, όταν πήρε το παιδί (τον Νίκο) από το χέρι και το πήγε στο σχολείο. Η πολιτεία και οι γονείς, λόγω χαμηλού μορφωτικού επιπέδου των γονέων, έβλεπαν το σχολείο ως τον κύριο παράγοντα, ως τον από μηχανής θεό, για την διαμόρφωση της προσωπικότητας και του αξιακού συστήματος του παιδιού. Ο ρόλος της οικογένειας περιοριζόταν κυρίως στην ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών του παιδιού (διατροφή, ένδυση, υπόδηση, υγεία κ.λπ.). Υπήρξαν, βέβαια, και περίοδοι αμφισβήτησης. Γνωστοί επιστήμονες από το χώρο της κοινωνιολογίας και της παιδαγωγικής, και στις δύο παραλίες του Ατλαντικού –αναφέρεται για παράδειγμα ο Colemman (1972)–, υποστήριξαν με υπερβολή, ότι το σχολείο δεν μπορεί να υπερφαλαγγίσει την οικογένεια σε ό,τι αφορά τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση του παιδιού. Αλλά αυτό ανήκει στην ιστορία της εκπαίδευσης. Δεν ισχύει πλέον.
Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει.
Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, η πρόσβαση στο διαδίκτυο και η βελτίωση των συνθηκών της ζωής, είχαν ως συνέπεια την βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου των γονέων και έδωσαν νέα δυναμική στον ρόλο τους, για την ανάπτυξη και την αγωγή των παιδιών τους. Είναι κοινή η παραδοχή, ότι σήμερα οι γονείς, στην πλειονότητά τους, ασχολούνται με τα παιδιά τους και μπορούν να ανταποκριθούν, ως ένα βαθμό, στον παιδαγωγικό τους ρόλο. Τονίζεται όμως η ανάγκη της συνεργασίας σχολείου και οικογένειας. Ούτε το σχολείο μόνο του, ούτε η οικογένεια μόνη της μπορούν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στη δύσκολη και σοβαρή προσπάθειά τους, να διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά.
Ο ρόλος του σχολείου.
Κανείς δεν αμφισβητεί σήμερα τη σοβαρότητα και την ποιοτική επάρκεια του σκοπού και των επιδιώξεων της εκπαίδευσης και του σχολείου. Αυτό που αμφισβητείται είναι η αποτελεσματικότητά του, σε σύγκριση με παλιότερες εποχές, σχετικά με την ποιότητα του ανθρώπου που παράγει. Είναι γνωστό, ότι ο παλιός άνθρωπος έλεγε στο παιδί του, ότι θα πάει στο σχολείο να μάθει γράμματα και καλούς τρόπους. Το ερώτημα είναι: γιατί σήμερα δεν μπορεί να ανταποκριθεί στο ρόλο του ικανοποιητικά;
Η ερμηνεία είναι απλή:
α. Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η παγκοσμιοποίηση δημιούργησαν την ανάγκη για ένα νέο μοντέλο ανθρώπου: του ανθρώπου γνώστη, ώστε ο ίδιος να μπορεί να επιβιώνει στην ούτως ή άλλως ανταγωνιστική κοινωνία που ζούμε και τα μεγάλα κέντρα συμφερόντων να αυξάνουν τα κέρδη τους. Έτσι σιγά σιγά η εκπαίδευση διολίσθησε στη διαμόρφωση του γνωσιοκεντρικού σχολείου.
β. Τα φαινόμενα βίας και διαφθοράς που κυριαρχούν σήμερα δημιούργησαν ισχυρές αντίρροπες διδακτικές δυνάμεις, οι οποίες αντιστρατεύονται το σχολείο και την οικογένεια, καταπατώντας ηθικές και κοινωνικές αξίες, ανθρώπινα δικαιώματα κ.λπ.
Μπροστά στην πρόκληση αυτή το σχολείο οφείλει να αντιδράσει δυναμικά. Η εκπαίδευση είναι μια δυναμική λειτουργία. Κάποιες αλλαγές και εξελίξεις σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο και τις διαδικασίες ίσως βελτιώσουν τα αποτελέσματά της.
Ενδεικτικά αναφέρουμε λίγα από αυτά που πρέπει και μπορεί να κάμει σήμερα το σχολείο:
Να εντάξει στα μαθήματά του θέματα ανθρωπιστικού περιεχομένου. Να συζητά και να αξιολογεί πρόσωπα με καλή και αρνητική συμπεριφορά. Να προβάλει και να αναλύει με τα παιδιά συμπεριφορές προσώπων, που διακρίνονται για την ηθική τους πλευρά και την προσφορά τους στα κοινά. Να θεσπίσει μαζί με τους μαθητές βραβεία για καλές πράξεις. Να καλεί στο σχολείο τους γονείς και να συζητούν με κριτική σκέψη τα αρνητικά φαινόμενα της εποχής μας (π.χ. ακραία βία, καταπάτηση των ηθικών και κοινωνικών αξιών, ληστείες, δολοφονίες κ.λπ.).
Σε πολλές χώρες έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα σπουδών από το νηπιαγωγείο ως μάθημα «Το αλφάβητο των μέσων επικοινωνίας» (Media literacy). Τα παιδιά μαθαίνουν μπροστά στους δέκτες της τηλεόρασης ότι αυτά που βλέπουν δεν είναι πάντοτε πραγματικά, απομυθοποιούν το μυστηριακό στοιχείο που περιβάλλει αυτά που βλέπουν και ασκούνται να ξεχωρίζουν το πραγματικό από το φανταστικό. Έτσι αναπτύσσουν μηχανισμούς αυτοπροστασίας, για να προστατεύουν τους εαυτούς τους από την προπαγάνδα, τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο κ.λπ.
Ο ρόλος της οικογένειας
Η σχέση των γονέων με τα παιδιά τους και ο χρόνος που αφιερώνουν γι’ αυτά, είναι στοιχεία καθοριστικά για την εξέλιξή, την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και προσδιορίζουν, ως ένα βαθμό, θετικά ή αρνητικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν, αντιλαμβάνονται και βιώνουν όσα συμβαίνουν γύρω τους. Συνεπώς, είναι ανάγκη σήμερα περισσότερο παρά ποτέ οι γονείς να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τους ως παιδαγωγών.
Εάν οι γονείς π.χ. μάθουν τα παιδιά τους να βλέπουν μαζί τηλεόραση και να συζητούν με υπομονή συμπεριφορές προσώπων που αποτελούν πρότυπα – ήρωές τους, είναι πιθανόν τα παιδιά να διαμορφώσουν τη βιοθεωρία τους, το κατάλληλο σύστημα αξιών και τη σχέση τους με το περιβάλλον, με βάση τις σοβαρές αξίες της ζωής και όχι τα εφήμερα φανταστικά χαρακτηριστικά των πλαστικών μοντέλων που προβάλλονται. Εάν οι γονείς ελέγχουν διακριτικά τη σχέση του παιδιού τους με το περιβάλλον του (φιλίες, χώροι όπου συχνάζει, βιβλία που διαβάζει κ.λπ.) και κυρίως με την τηλεόραση και το διαδίκτυο, έχουν πολλές πιθανότητες να προλάβουν ή να διορθώσουν ανεπιθύμητες συμπεριφορές των παιδιών τους. Εάν δείχνουν στα παιδιά εμπιστοσύνη. Εάν επιβραβεύουν τις καλές τους συμπεριφορές και δείχνουν ανεκτικότητα, κατανόηση, αλλά όχι υπερβολική ανοχή ή αδιαφορία για τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Εάν συνεργάζονται με το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς. Εάν, τέλος, οι γονείς διατηρούν καλή σχέση με τα παιδιά τους και κυρίως εάν αποτελούν οι ίδιοι καλά πρότυπα, αυξάνονται οι πιθανότητες αυτά να εξελιχθούν ομαλά, να διαμορφώσουν σωστό αξιακό σύστημα, να κοινωνικοποιηθούν και να είναι μετά ευάρμοστοι, χρήσιμοι και ευτυχισμένοι ενήλικες.
Ο ρόλος της πολιτείας
Ευθύνη της πολιτείας είναι να υποστηρίζει την οικογένεια και το σχολείο και κυρίως: Nα επιχειρήσει τις διαρθρωτικές αλλαγές που απαιτούνται στα προγράμματα και στις στρατηγικές διδασκαλίας. Να τονίσει, με συγκεκριμένες οδηγίες, τις προτεραιότητες που πρέπει να έχει σήμερα η εκπαίδευση. Να επιμορφώσει τους γονείς και να τολμήσει τον μετασχηματισμό του γνωσιοκεντρικού σχολείου σε ανθρωποκεντρικό.
Επίλογος
Ας μου επιτραπεί να τελειώσω το άρθρο αυτό με ένα συνταρακτικό κείμενο, που διαβάστηκε σε ένα συνέδριο ειδικής αγωγής, το οποίο έγινε στην Ουαλία (Αγγλία) μερικά χρόνια πριν, γραμμένο από ένα άνθρωπο που βγήκε ζωντανός από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί.
» Αγαπητοί εκπαιδευτικοί,
» Βγήκα ζωντανός από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
» Τα μάτια μου είδαν πράγματα που δεν θα έπρεπε να έχει δει κανείς ποτέ.
» Είδα θαλάμους αερίων που κατασκευάστηκαν από καλά εκπαιδευμένους
μηχανικούς.
» Είδα παιδιά να φαρμακώνονται από καλά εκπαιδευμένους γιατρούς.
» Είδα βρέφη να θανατώνονται από καλά εκπαιδευμένες νοσοκόμες.
» Είδα γυναίκες και μωρά να δολοφονούνται και να ρίχνονται στην πυρά από
απόφοιτους πανεπιστημίων.
» Αυτά είδα και γι’ αυτό είμαι δύσπιστος απέναντι στην εκπαίδευση.
» Ένα ζητώ από τους εκπαιδευτικούς: Να βοηθούν τους μαθητές τους να
γίνονται άνθρωποι!
» Οι προσπάθειές τους δεν επιτρέπεται να έχουν ως αποτέλεσμα εκπαιδευμένα
τέρατα , ψυχασθενείς με διπλώματα, σπουδασμένους Άιχμαν!
» Ανάγνωση, γραφή και αριθμητική μόνο τότε έχουν σημασία, όταν συμβάλλουν
να γίνουν τα παιδιά μας άνθρωποι.
Αν παραφράσουμε το κείμενο αυτό έτσι, ώστε να μην περιοριστούμε μόνο στους εκπαιδευτικούς, αλλά να πούμε «αγαπητοί εκπαιδευτικοί και γονείς» και παραμείνουν τα υπόλοιπα ως έχουν, νομίζω ότι θα έχουμε πει κάτι πολύ ουσιαστικό και χρήσιμο.
