Η σχέση της κεφαλαιοκρατίας με την πατριαρχεία. H οπτική του Μαρξιστικού Φεμινισμού.

Α ΜΕΡΟΣ

Περίληψη Κεφαλαίου “Η Οικογένεια” από το βιβλίο του Ένγκελς

“Η καταγωγή της Οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους”

Ο Ένγκελς στο συγκεκριμένο κεφάλαιο αξιοποιεί το έργο του Μόργκαν για να αναδείξει τον θεσμό της οικογένειας στην ιστορική του εξέλιξη, αντιτιθέμενος σε θεωρήσεις που προωθούν την αποσύνδεση του από το ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο. Έτσι, για να αποδείξει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο θεσμό της οικογένειας και στην κοινωνική δομή της εκάστοτε εποχής, περιγράφει τις μορφές και τα στάδια διαφοροποίησής της με πρωταρχική την ομόαιμη οικογένεια , κατά την οποία οι ομάδες γάμου διακρίνονται κατά γενιές. Στη συγκεκριμένη μορφή ομαδικού γάμου, τα άτομα με αδελφική συγγένεια, αλλά και γενικότερα που συνδέοντα “οριζόντια” μεταξύ τους θεωρούνταν σύζυγοι μεταξύ τους. Δεύτερη βαθμίδα αποτελεί η πουναλουανή οικογένεια, η οποία επίσης χαρακτηρίζεται από ομαδικό γάμο, δηλαδή μια “κοινότητα” αντρών-γυναικών οι οποίοι είναι μεταξύ τους σύζυγοι, όπου όμως έχει απαγορευθεί σταδιακά η αιμομιξία.

Ο Ένγκελς εξηγεί την άποψη του Μόργκαν σχετικά με τη χρησιμότητα της πρακτικής αυτής : η σύνδεση διαφορετικών φυλών μεταξύ τους διευκόλυνε την ανάπτυξη τους μέσα από την αλληλεπίδραση διαφορετικών χαρακτηριστικών. Στο σημείο αυτό, τονίζεται η ανακάλυψη του Μόργκαν σε σχέση με τη δομή των οικογενειών : λόγω του ομαδικού χαρακτήρα που ενείχε ο γάμος, η πατρότητα δεν μπορούσε να εντοπίζεται με βεβαιότητα. Η μόνη δεδομένη συγγένεια εξ’ αίματος ήταν αυτή των τέκνων με την γενέτειρα τους. Η καταγωγή λοιπόν αναγνωρίζεται μόνο από την γυναικεία γραμμή.

Περιγράφεται λοιπόν ο μητριαρχικός χαρακτήρας των προ-ταξικών κοινωνιών, σύμφωνα με αυτόν, η γυναίκα είχε απόλυτη εξουσία του νοικοκυριού και κάθε δικαίωμα να διακόψει τον δεσμό, εκτοπίζοντας τον άντρα από το γένος. Είναι βασικό να διευκρινιστεί σε αυτό το σημείο ότι βασική πηγή συντήρησης του νοικοκυριού αποτελούν οι ίδιες οι οικιακές εργασίες και τα προϊόντα που παράγονται από αυτές, όπως τα σκεύη και τα εργαλεία για την απόκτηση και την παρασκευή τροφής. Σύμφωνα με τον τότε καταμερισμό τον εργασιών , οι οικιακές εργασίες ανατίθεντο στις γυναίκες, επεξηγώντας έτσι την υψηλή κοινωνική τους θέση, ως ανεξάρτητες για την επιβίωσή τους αλλά και καθώς εξασφάλιζαν την συντήρηση του νοικοκυριού. Είναι λοιπόν ολοφάνερη η υλιστική ερμηνεία του Ένγκελς, σύμφωνα με την οποία, η υλική-παραγωγή βάση της κοινωνίας καθώς και οι παραγωγικές σχέσεις ορίζουν στοιχεία του εποικοδομήματος , όπως την κοινωνική ιεραρχία.

Τρίτη μορφή οικογένειας ο ζευγαρωτός γάμος, ο οποίος αποτελεί τον πρόδρομο της μονογαμίας. Πλέον ο γάμος αφορά τον άντρα και τη γυναίκα, μεταβαίνοντας σε χαρακτήρα αποκλειστικότητας. Η πολυγαμία επιτρέπεται μόνο για τους άντρες, διατηρείται εν τούτοις η δυνατότητα διάρρηξης του δεσμού αμφίδρομα καθώς και το “μητρικό δίκαιο”. Συνεχίζοντας τις σκέψεις του για τη διαμόρφωση της οικογένειας, ο Ένγκελς καταλήγει στο εξής κομβικό σημείο : με την ανάπτυξη της καλλιέργειας και της εκτροφής ζώων οι δύο αυτές μέθοδοι άρχισαν να αποτελούν την βασική πηγή πλούτου, και κυρίως με παραγόμενο πλεόνασμα. Πλέον παράγονταν προϊόντα που υπερέβαιναν τις βασικές ανάγκες του μέσου νοικοκυριού. Το παραγόμενο αυτό πλεόνασμα πέρναγε στην ιδιοκτησία του άντρα , καθώς εκείνος αναλάμβανε τις συγκεκριμένες εργασίες. Στο ιστορικό αυτό σημείο εμφανίζεται η ατομική ιδιοκτησία. Πλέον ο άντρας είναι ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής του πλούτου, και σε αυτό το σημείο συμβαίνει η ανατροπή της μητριαρχίας. Η οικογένεια γίνεται μονογαμική , προκειμένου να εξασφαλίζεται η πατρότητα και εν προκειμένω η ιδιοκτησία του άντρα να κληροδοτείται στους απογόνους του.

Στη συνέχεια, ο Ένγκελς παραθέτει ιστορικά παραδείγματα της Αρχαίας Ελλάδας ως τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα μονογαμικών-πατριαρχικών οικογενειών. Εξηγεί λοιπόν την γέννηση της μονογαμικής πατριαρχικής οικογένειας βασιζόμενης σε οικονομικούς όρους : σε σύνδεση με την διαφοροποίηση της οικονομικής βάσης των κοινωνιών με τη νίκη της ατομικής ιδιοκτησίας και το θάνατο της κοινοκτημοσύνης και την ανάπτυξη των ταξικών αντιθέσεων. Η υποδούλωση των γυναικών στους άντρες αποτέλεσε σύμφωνα με τη θεώρηση του Ένγκελς την πρώτη ταξική σχέση καταπίεσης. Συνεχίζει τονίζοντας τον καταπιεστικό χαρακτήρα του γάμου και τη μορφή σύμβασης που αυτός ενείχε. Έτσι λοιπόν, στο τέλος του κεφαλαίου ασκεί κριτική σε ρεφορμιστικές θεωρήσεις , σύμφωνα με τις οποίες η πατριαρχική δομή της οικογένειας μπορεί να ανατραπεί με νομοθετικές μεταρρυθμίσεις. Η “ιδιωτικοποίηση” της ανατροφής των παιδιών περιθωριοποίησε κοινωνικά την γυναίκα, καθώς εκείνη έχασε τη σχέση της με την παραγωγή. Με την ανατροπή λοιπόν του καπιταλισμού, ο Ένγκελς οραματίζεται ότι θα ανατραπεί και η πατριαρχεία και η καταπίεση των γυναικών, καθώς η ανατροφή των παιδιών θα αποτελεί κοινωνική υπόθεση.

Ο Ένγκελς φαντάζεται ότι η οικογένεια δεν θα αποτελεί πλέον καταπιεστικό θεσμό για τις γυναίκες. Αυτό δεν σημαίνει για τον ίδιο ότι η οικογένεια θα ξαναπροσλάβει ομαδικό χαρακτήρα, αλλά ότι οι σχέσεις θα συνάπτονται από ελεύθερη επιλογή , με την μονογαμία να τηρείται και από την πλευρά του άντρα. Επίσης, ο Ένγκελς πίστευε ότι με το πέρασμα στο σοσιαλισμό θα εξαλειφθεί και η πορνεία, η οποία για εκείνον αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα υποδούλωση των γυναικών.

Β ΜΕΡΟΣ

Εισαγωγή

Θα μπορούσε φαινομενικά να θεωρηθεί ότι ο μαρξισμός και ο φεμινισμός αποτελούν δύο ασύνδετες μεταξύ τους θεωρίες. Εν τούτοις, με μια πιο αναλυτική μελέτη εντοπίζονται σημεία συνάντησης μεταξύ των δύο θεωριών. Τόσο ο μαρξισμός, όσο και ο φεμινισμός αποτελούν θεωρίες εξουσίας, οι οποίες επιχειρούν να περιγράψουν τις μορφές της κοινωνικής ιεραρχίας καθώς και τα αίτια της ύπαρξης της. Πρόκειται για δύο θεωρίες που εστιάζουν στις κοινωνικές δομές οι οποίες οδηγούν στην γέννηση των ανισοτήτων. Έτσι όπως για το Μαρξισμό η εργασία είναι η βασική κοινωνική διαδικασία μέσα από την οποία διαμορφώνονται οι κοινωνικές σχέσεις καθώς και οι σχέσεις ιεραρχίας, για τον φεμινισμό είναι η σεξουαλικότητα η κομβική αυτή διαδικασία μέσα από την οποία τα υποκείμενα αποκτούν κοινωνική ταυτότητα, συγκεκριμένους κοινωνικούς ρόλους και θέσεις ιεραρχίας. Έτσι, ο ρόλος που διαδραματίζουν τα υποκείμενα στην παραγωγική διαδικασία ορίζει την εξουσία που αυτά διαθέτουν, έτσι όπως και η σεξουαλική τους “κατάταξη” ορίζει την θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία. Αντιλαμβανόμαστε ότι πιθανότατα ο μαρξισμός και ο φεμινισμός να αποτελούν μεταξύ τους ανταγωνιστικές θεωρίες, εφ’ όσον εντοπίζουν πολύ διαφορετικά την αιτία της κοινωνικής ανισότητας. Ο Μαρξισμός την ορίζει μέσα από την τάξη , ενώ ο φεμινισμός μέσα από το φύλο. (Ρεθυμιωτάκη Ε., Μαροπούλου Μ., Τσακιστράκη Χ, 2015) .

Παρ’ ολ’ αυτά ο Φεμινισμός και ο Μαρξισμός έχουν συναντηθεί στο παρελθόν δημιουργώντας μια ενιαία θεώρηση για την καταπίεση των γυναικών. Ένα από τα γνωστότερα ρεύματα φεμινισμού αποτελεί ο μαρξιστικός φεμινισμός, ο οποίος γεννήθηκε την δεκαετία του ’60 . Για πολλούς μελετητές το συγκεκριμένο ρεύμα αποτελεί παρελθόν, κυρίως μετά την δημιουργία του σοσιαλιστικού φεμινισμού ο οποίος θεωρήθηκε ότι προσέφερε μια περισσότερο ολιστική ερμηνεία της πατριαρχίας χωρίς να αναλώνεται στον παράγοντα “τάξη” . Σε κάθε περίπτωση όμως, ήταν ο μαρξιστικός φεμινισμός ο οποίος έφερε στο προσκήνιο την σχέση των ταξικών κοινωνιών με την καταπίεση των γυναικών, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο η πατριαρχεία ωφελεί τον καπιταλισμό. (Αθανασίου Χ.,2002)

Ο Μαρξιστικός φεμινισμός έχει έρθει σε σοβαρή αντιπαράθεση με άλλα ρεύματα φεμινισμού, όπως τον ριζοσπαστικό ή τον μεταμοντέρνο , τα οποία εντοπίζουν με διαφορετικούς όρους τα αίτια της πατριαρχίας. H πραγματικότητα είναι ότι ούτως ή άλλως οι μαρξιστικές θεωρίες φαίνεται τις τελευταίες δεκαετίες να είναι αρκετά περιθωριοποιημένες `η τάξη δεν υπολογίζεται συχνά ως παράγοντας καταπίεσης και η κεφαλαιοκρατία δεν αντιμετωπίζεται ως κύριο αίτιο των κοινωνιών ανισοτήτων (Lewis G., Gewirtz Sh. & Clark G. 2007). Πιθανότατα αυτό να συνδέεται με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού καθώς και με την υπερίσχυση των μεταμοντέρνων θεωριών σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Εντοπίζεται επίσης το παράδοξο , κατά το οποίο ενώ ιστορικά οι κοινωνίες βρίσκονται σε μια παγκόσμια κρίση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, ο καπιταλισμός δεν αντιμετωπίζεται ως δομική αιτία αυτής της κρίσης. Ίσως λοιπόν να είναι χρήσιμη μια σύνδεση διάφορων μορφών καταπίεσης με το ευρύτερο κεφαλαιοκρατικό σύστημα.

Στοιχεία Μαρξιστικής Θεωρίας-Η άποψη του Ένγκελς

Όπως έγινε φανερό και από την παράθεση της περίληψης του κεφαλαίου του βιβλίου του Ένγκελς σχετικά με την εξέλιξη του θεσμού της οικογένειας καθώς και για τα αίτια της καταπίεσης των γυναικών, ο μαρξιστικός φεμινισμός ως ρεύμα διαφοροποιείται από άλλα ρεύματα φεμινισμού, από τον φιλελεύθερο, τον ριζοσπαστικό καθώς και τον μεταμοντέρνο φεμινισμό, διατυπώνοντας μια πολύ συγκεκριμένη θεώρηση για τα αίτια της πατριαρχίας.

Στο βιβλίο του Ένγκελς περιγράφεται αναλυτικά πώς η γέννηση της ατομικής ιδιοκτησίας και η ανάπτυξη των ταξικών αντιθέσεων ήταν που γέννησε την υποδούλωση των γυναικών . Ήταν η διαφοροποίηση της οικονομικής βάσης των κοινωνιών η οποία επέφερε την ανατροπή στοιχείων του εποικοδομήματος, δηλαδή ριζικές αλλαγές στη δομή της οικογένειας καθώς και στη σχέση των δύο φύλων, με το πέρασμα από την μητριαρχία στην πατριαρχεία. Έγινε σαφές ότι με την αλλαγή των παραγωγικών δυνάμεων, με την ανάπτυξη δηλαδή της καλλιέργειας και της κτηνοτροφίας, οι οικιακές εργασίες έπαψαν να αποτελούν την πηγή συντήρησης του νοικοκυριού. Οι άντρες, βάσει τον καταμερισμό της εργασίας της τότε εποχής, είχαν αναλάβει τις δύο αυτές μεθόδους που γνώρισαν άνθιση, και έτσι με την εξέλιξή τους, βρέθηκαν στην προνομιούχα θέση να είναι οι κάτοχοι του πλεονάσματος που παραγόταν, καθώς και στη συνέχεια των ίδιων των μέσων παραγωγής. Έχουμε επομένως μια ολοφάνερα υλιστική ερμηνεία των λόγων που γεννήθηκε η καταπίεση των γυναικών από πλευρά του Ένγκελς. (Ένγκελς Φ., 1884).

Οι υποστηρικτές του μαρξιστικού φεμινισμού έχουν θεμελιώσει την θεώρησή τους στο έργο του Ένγκελς. Αντιλαμβάνονται λοιπόν την πατριαρχεία ως αποτέλεσμα της άνιση κατανομής του πλούτου, ως μια ακόμη έκφανση της σύγκρουσης των κοινωνικών τάξεων. Αναλυτικότερα, βασικό στοιχείο της μαρξιστικής θεώρησης αποτελεί η εστίαση στη σχέση των γυναικών με την αγορά εργασίας και κυρίως η θέση τους στην παραγωγική διαδικασία.

Συγκεκριμένα, η περιθωριοποίηση της οικιακής εργασίας καθώς και η μη αναγνώρισή της ως συστατικό στοιχείο “κοινωνικής συντήρησης” αποτελεί κομβικό σημείο. Η άμισθη οικιακή εργασία, αντιμετωπίζεται κυριολεκτικά ως μορφή εργασίας, η οποία, μέσα από την παροχή φροντίδας εντός του συστήματος της οικογένειας καθιστά το ανδρικό υποκείμενο ικανό για συμμετοχή στην παραγωγή, εξασφαλίζει δηλαδή την ύπαρξη εργατικής δύναμης. ‘Έτσι, ο γυναικείος πληθυσμός αποτελεί μια περιθωριοποιημένη εργατική δύναμη η οποία, μέσα από το θεσμό της οικογένειας συμβάλει στην αναπαραγωγή του ίδιου του καπιταλισμού ( Αθανασίου Χ.,2002 ).

Επίσης, ακόμη και όταν η γυναίκα βρίσκεται στην αγορά εργασίας , και σχετίζεται με την παραγωγή εργασία, αυτό δεν αποκλείει την ανισότητα που βιώνει. Πάρα πολλές συζητήσεις εστιάζουν στο μισθολογικό χάσμα που παρατηρείται ανάμεσα στις γυναίκες και τους άντρες. Έκδηλος είναι ο επαγγελματικός διαχωρισμός ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες, με τους δεύτερους να καταλαμβάνουν συχνότερα θέσεις υψηλού κοινωνικού κύρους καθώς και αποδοχών. Έτσι, η θέση των γυναικών στην αγορά εργασίας παραμένει υποδεέστερη και υποτιμημένη (Lewis G., Gewirtz Sh. & Clark G. 2007) .

Ο μισθός αποτελεί σαφώς ένα έμφυλο φαινόμενο, αντανακλώντας την ύπαρξη στερεοτύπων για τους ρόλους των φύλων, με τους άντρες να θεωρούνται τροφοδότες της οικογένειας σε σχέση με το “συμπληρωματικό” ρόλο των γυναικών στην οικονομική συντήρηση του νοικοκυριού. Επίσης , ο υποδεέστερος ρόλος των γυναικών στην αγορά εργασίας εντοπίζεται και στις σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται εντός του εργασιακού χώρου με συχνά τα περιστατικά υποτίμησης , εξευτελισμού ακόμη και σεξουαλικής παρενόχληση εργαζόμενων γυναικών (Lewis G., Gewirtz Sh. & Clark G. 2007).

Επιπλέον, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση του μαρξιστικού-φεμινιστικού ρεύματος στην ανάλυση της άμισθης “γυναικείας” εργασίας στα πλαίσια της οικογένειας, περιγραφόμενης με όρους όμοιους με εκείνους που χρησιμοποιούνται για την εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης από τους κατόχους των μέσων παραγωγής : βασική παράμετρος ότι τα “προϊόντα” της γυναικείας εργασίας δεν ανήκουν στις ίδιες. Έτσι όπως οι καπιταλιστές σφετερίζονται την εργασία του προλεταριάτου καθώς και τα παραγόμενα από αυτήν προϊόντα, έτσι και οι άντρες, ως εξουσιαστές στην οικιακή σφαίρα, σφετερίζονται κυριολεκτικά τις “υπηρεσίες” της γυναικείας εργασίας, την πρακτική, σεξουαλική, αναπαραγωγική εργασία που εκείνες προσφέρουν, καθώς εκείνοι είναι οι αποδέκτες αυτών των υπηρεσιών (Αθανασίου Χ.,2002).

Κυρίως η γυναικεία σεξουαλικότητα λοιπόν, και η αναπαραγωγική ιδιότητά τους είναι αυτή που αποσπάται από τον έλεγχο των ίδιων, και μεταβαίνει στον έλεγχο των αντρών. Η αυτοδιάθεση των σωμάτων των γυναικών καταργείται, οι ίδιες αντικειμενικοποιούνται, και η σεξουαλικότητα τους δεν νοείται ως αποκομμένη από την αντρική ύπαρξη. Για αυτό και προκύπτει η ενοχοποίηση της γυναικείας σεξουαλικότητας μέσα από την δημιουργία και εγκαθίδρυση κοινωνικών στερεοτύπων που απαιτούν μονογαμία από την ίδια, “σεμνότητα” και “ηθική” όπως η κοινωνία την ορίζει (Ρεθυμιωτάκη Ε., Μαροπούλου Μ., Τσακιστράκη Χ, 2015) .

Κάπως έτσι φαίνεται ότι χτίζεται κοινωνικά η περίφημη “γυναικεία φύση” με βασικά γνωρίσματα την γυναικεία αφοσίωση, καρτερικότητα, ευαισθησία. Καθώς λοιπόν συσχετίζεται η ύπαρξη της ιδεολογικής-πολιτισμικής αυτής θεώρησης η οποία ορίζει ανεπίτρεπτη τη σεξουαλική ελευθερία των γυναικών με την “ανάγκη” να βρίσκεται υπό έλεγχο η αναπαραγωγική διαδικασία τους για να αναπαράγεται και το ίδιο το σύστημα των ταξικών αντιθέσεων είναι ολοφάνερη η υλιστική ερμηνεία. Στοιχείο του εποικοδομήματος, η ιδεολογία, συνδέεται άμεσα με την υλική βάση, η οποία επιτάσσει τη μονογαμία για την αναπαραγωγή του πλούτου.

Σύνδεση με το σήμερα-Νεοφιλελευθερισμός και καταπίεση

Στοιχεία μαρξιστικής ανάλυσης υπάρχουν και σε σύγχρονες έρευνες οι οποίες προσεγγίζουν την επίδραση του νεοφιλελευθερισμού στην κοινωνική θέση των γυναικών. Συχνά αναφέρεται ότι οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές τις τελευταίες δεκαετίες έχουν οδηγήσει τις κοινωνίες σε τάσεις συντηρητικής αναδίπλωσης , εντείνοντας ουσιοκρατικές προσεγγίσεις για τις ταυτότητες των υποκειμένων . Φαινόμενα όπως η ομοφοβία , ο ρατσισμός, η πατριαρχεία φαίνεται να οξύνονται στα πλαίσια της κρίσης των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών (Αθανασίου & Τσιμουρής,2013).

Ήδη περιγράψαμε πώς ο θεσμός της οικογένειας απομυθοποιείται και αποκαλύπτεται ο καταπιεστικός του χαρακτήρας εις βάρος των γυναικών. Στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού, εντός του οποίου η δημόσια και η ιδιωτική σφαίρα ωθούνται σε όλο και πιο άκαμπτους διαχωρισμούς, η οικογένεια αποπολιτικοποιείται ως θεσμός. Η διάκριση του κρατικού με τον μη κρατικό τομέα, ως βασικό στοιχείο για τη λειτουργία του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, θεμελιώνει σθεναρά την τάση όλο και περισσότεροι τομείς της κοινωνικής ζωής να “ιδιωτικοποιούνται” και να αποδεσμεύονται από τον κρατικό παρεμβατισμό (Γαριπίδης, Ν., 2011).

Κυρίως με το ιδεολογικό περίβλημα της εξασφάλισης του δικαιώματος της ατομικής ελευθερίας , ο νεοφιλελευθερισμός επιδιώκει πλευρές της ζωής των υποκειμένων να μένουν ανέγγιχτες από τον κρατικίστικο προστατευτισμό, εθελοτυφλώντας απέναντι στην φεμινιστική κριτική η οποία εδώ και πολλές δεκαετίες έχει κυριολεκτικά ουρλιάξει ότι το “προσωπικό” είναι ούτως ή άλλως και πολιτικό. Η υποχώρηση του κράτους φαίνεται να αφήνει τις ανισότητες να δρουν ανενόχλητες εντός της οικογένειας , νομιμοποιώντας τις σχέσεις εξουσίας που διαμορφώνονται μέσα σε αυτήν.

Συγκεκριμένα, η υποχώρηση του κράτους πρόνοιας στις σύγχρονες νεοφιλελεύθερες κοινωνίες , με την μετατόπιση της κοινωνικής ευθύνης στον χώρο της αγοράς, του εθελοντισμού, και στα άτυπα δίκτυα φροντίδας, μεταθέτει άμεσα στην οικογένεια ρόλους φροντίδας και εξασφάλισης από τους οποίους απαλλάσσεται το κράτος. Η κοινωνική παροχή μπορεί να σχετίζεται με τη φροντίδα παιδιών, ηλικιωμένων, ατόμων με αναπηρία. Διαπιστώνεται ότι το υποκείμενο το οποίο αναλαμβάνει το ρόλο του φροντιστή εντός της οικογένειας είναι η γυναίκα. Καθώς λοιπόν η κρατική παρουσία υποχωρεί , ο χώρος της οικογένειας αρχίζει να σφίγγει σαν κλοιός για τη γυναίκα , ως ακόμη καταπιεστικότερος. Ο ελεύθερος χρόνος της γυναίκας περιορίζεται δραματικά , όπως και η ενασχόλησή της με τη δημόσια σφαίρα (Lewis G., Gewirtz Sh. & Clark G. 2007). Η μεικτή οικονομία πρόνοιας, πόσο μάλλον στις μορφές που τείνει προς υπολειμματικό μοντέλο κοινωνικών παροχών, κυριολεκτικά μετατρέπει τη γυναίκα σε δουλοπάροικο, κλείνοντας την στο σπίτι να παρέχει άμισθη εργασία. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που οι γυναίκες σπανιότερα εξελίσσονται επαγγελματικά σε θέσεις υψηλού κύρους (Νόβα-Καλτσούνη Χ., 2010).

Κερδοσκοπία και Γυναικείο Σώμα-Άνθρωπος ή Αντικείμενο;

Αφήνοντας το θέμα του (μη) κράτους σε σχέση με το γυναικείο ζήτημα, υπάρχουν και άλλες μελέτες που συσχετίζουν τον καπιταλισμό με τη γυναικεία καταπίεση. Τα δομικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος , δηλαδή ενός εκμεταλλευτικού οικονομικού οργανισμού με στόχο την παραγωγή κέρδους, μετουσιώνονται και στο εποικοδόμημα, και κυρίως, στην διαμόρφωση ιδεολογίας που εδράζεται στα στοιχεία αυτά. Οι ίδιες οι ανθρώπινες σχέσεις, τα ανθρώπινα σώματα χρωματίζονται από τον κερδοσκοπικό χαρακτήρα της κεφαλαιοκρατίας, Και, καθόλου τυχαία, είναι κυρίως τα γυναικεία σώματα που αντικειμενικοποιούνται ως εμπορεύματα με στόχο την παραγωγή κέρδους . Πολλές φορές με τρόπο κυριολεκτικό : η διεθνής σωματεμπορία , θύματα της οποίας βρίσκονται κατά κύριο λόγο γυναίκες, οι οποίες διακινούνται ως αντικείμενα για πληθώρα χρήσεων αποτελεί ενδεικτικότερο της σκέψης αυτής (Αθανασίου & Τσιμουρής,2013) . Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ίσως το θέμα της διεθνούς σωματεμπορίας άπτεται κυρίως μετααποικιακού φεμινισμού, που μελετάει τη θέση της γυναίκας μετανάστριας, και για αυτό δεν θα μελετηθεί περαιτέρω στην παρούσα εργασία. . Δεν μπορεί να παραγνωριστεί όμως ότι είναι στοιχείο μαρξιστικού φεμινισμού η συσχέτιση τέτοιων φαινομένων που εκχυδαΐζουν την ανθρώπινη ύπαρξη σε προϊόντα προς πώληση με την ιδεολογία του καπιταλισμού.
Αξίζει να γίνει έστω μια σύντομη αναφορά στην εμπορευματοποίηση της γυναικείας εμφάνισης και στην δημιουργία πατριαρχικών προτύπων ομορφιάς που εγκαθίστανται στις ζωές των γυναικών και φαίνεται να ορίζουν πολύ περισσότερα από ότι θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Στα πλαίσια της κερδοσκοπίας, το γυναικείο σώμα χρησιμοποιείται ως το ιδανικό αντικείμενο από τις βιομηχανίες με στόχο την προώθηση των προϊόντων τους. Τις τελευταίες δεκαετίες φαίνεται το “σώμα” να αποκτά ούτως ή άλλως ένα διαφορετικό νόημα. Δεν προσεγγίζεται ως διαχωρισμένο από την ιδιοσυγκρασία και την προσωπικότητα, αλλά αντιθέτως, το σώμα μπορεί να αποτελεί την απτή εικόνα της ψυχικής ισορροπίας και ολοκλήρωσης ενός υποκείμενο. Έτσι ταυτίζεται με έννοιες όπως η επιτυχία, η κοινωνική αποδοχή, η αυτοεκτίμηση (Nettleton S., 20002) . Δεν είναι τυχαίο που αυτή η διαφοροποίηση συμβαδίζει χρονικά με την θριαμβευτική άνοδο του φιλελευθερισμού στις δυτικές κοινωνίες. Προβάλλεται η επιτακτική προϋπόθεση το γυναικείο σώμα να προσεγγίζει μια τελειότητα κοινωνικά (και κυρίως πατριαρχικά μάλλον) κατασκευασμένη η οποία μπορεί να προβλέπει κανονιστικά πρότυπα για τη μορφή, το βάρος, το χρώμα, το μέγεθος του σώματος , την εικόνα του προσώπου, το περίβλημα (Hooks B.,2000) . Έτσι, δημιουργείται μια υπέροχη ποικιλία προϊόντων που θα βοηθήσουν την γυναίκα να πλησιάσει την ιδανική εικόνα : είδη καλλωπισμού, ενδύματος, ακόμη προϊόντα και μέθοδοι μέσα από τα οποία η μορφή του σώματός της θα προσεγγίσει το κανονιστικό (Κοκολάκη Μ., 2007). Μέσα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, με τη χρήση της διαφήμισης και όχι μόνο, η γυναικεία ομορφιά προβάλλεται ως αρετή, μετατρέπεται σε μια σημαντική πολιτισμική αξία. Πολλές φορές έχει αναφερθεί ότι αυτές οι μέθοδοι υπερπροβολής της ιδεατής γυναικείας εικόνας ,που στοχεύουν στην κερδοσκοπία, έχουν ενισχύσει σε τέτοιο βαθμό την εγκαθίδρυση της γυναικείας ομορφιάς ως άρρητα συνδεδεμένη με την ίδια τη γυναικεία ταυτότητα, που κάνουν τις γυναίκες να ασφυκτιούν επικίνδυνα μέσα σε αυτές τις προσδοκίες, δημιουργώντας σοβαρά ψυχοπαθολογικά συμπλέγματα, διαταράσσοντας την ψυχική υγεία των γυναικών, αλλά και κυρίως, λειτουργώντας ως μέσα εξουσίας στα ίδια τα ‘γυναικεία” υποκείμενα . Μάλλον δεν είναι τυχαίο, θα έλεγαν οι φεμινιστές/φεμινίστριες θεωρητικοί, που υπάρχουν υψηλά ποσοστά γυναικών που πάσχουν από διαταραχές διατροφής (Hooks B.,2000) . Η φαινομενική αυτή ψυχοπαθολογία, έχει δομικά αίτια ύπαρξης, είναι ουσιαστικά δείγμα κοινωνικής παθογένειας, και όχι ατομικής νοσηρότητας. Το γυναικείο σώμα κυριολεκτικά αστυνομεύεται. Δεν δικαιούται να αποκλείει από αυτό που η πατριαρχεία ορίζει, πρέπει να διαδραματίζει ένα ρόλο έργου τέχνης, που διακοσμεί, προκαλεί θαυμασμό, γίνεται κτήμα και ορίζει την κοινωνική αξία της γυναίκας. Αναφέρεται συχνά ότι οι γυναίκες βιώνουν διακρίσεις ακόμη και σε επαγγελματικούς χώρους ανάλογα με το πόσο αρεστές θεωρούνται στην σεξιστική ματιά (Κοκολάκη Μ., 2007).

Μόνη λύση ο σοσιαλισμός; Τι έγινε στα αλήθεια στην Σοβιετική ένωση;

Έχοντας επεξεργαστεί θεωρήσεις που συσχετίζουν την πατριαρχεία με την ταξική κοινωνία και με στοιχεία της σύγχρονης μορφής καπιταλισμού, γεννιέται αυτόματα η εξής απορία : αν ο καπιταλισμός φαίνεται να επηρεάζει σε τέτοιο βαθμό την καταπίεση των γυναικών, αυτό σημαίνει ότι η λύση που προτείνει ο ίδιος ο Ένκελς είναι η μόνη ικανοποιητική για την ανατροπή της καταπίεσης των γυναικών, δηλαδή η ανατροπή του καπιταλισμού και το πέρασμα σε μια σοσιαλιστική κοινωνία? Πράγματι, αυτήν την απάντηση δίνει ο Ένγκελς, και πολλοί οπαδοί του μαρξιστικού φεμινισμού ακολουθώντας αναμενόμενα αυτήν τη συλλογιστική. Ίσως είναι σκόπιμο, αντί να αναλωθούμε σε θεωρησιακές-υποθετικές κοινωνιολογικές ερμηνείες , να εστιάσουμε σε υπαρκτά ιστορικά παραδείγματα, και δεν θα υπήρχε καταλληλότερο από αυτό του υπαρκτού σοσιαλισμού του 20ου αιώνα.

Συχνά, ο κλασσικός μαρξισμός συνδέεται ως θεώρηση με συντηρητικές οπτικές για την σεξουαλικότητα (Γουλφ Σ., όπως αναφέρεται στο “Οκτωβριανή Επανάσταση και Σεξουαλική Απελευθέρωση”) . Παρ’ ολ’ αυτά, υπάρχουν πολλές αναφορές που περιγράφουν σημαντικές αλλαγές ως προς τη σεξουαλική ζωή των ατόμων τα πρώτα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού. Αναφέρεται ότι αποποινικοποιηθήκαν σεξουαλικές συμπεριφορές, όπως η ομοφυλοφιλία , οι οποίες ως τότε θεωρούνταν ποινικά αδικήματα. Επίσης, επιτράπηκε η σύναψη εναλλακτικών μορφών γάμου πέρα από τον καθιερωμένο που προέβλεπε ετεροφυλόφιλη-μονογαμική σχέση, χωρίς περιορισμούς ως προς το φύλο των συμβαλλόμενων,, καθώς και τον αριθμό τους, οι γάμοι δηλαδή δεν ήταν υποχρεωτικό να είναι δυαδικοί. Η έννοια του σοδομισμού ως αδίκημα καταρρίφθηκε.

Στα πλαίσια αυτών των αλλαγών, αναφέρονται επίσης συχνά οι πρόοδοι στο γυναικείο ζήτημα. Η γυναικεία χειραφέτηση προωθήθηκε με μεθόδους όπως η κοινωνικοποίηση της ανατροφής των παιδιών, με τη δημιουργία παιδικών σταθμών, και δημόσιων χώρων σίτισης, αποδεσμεύοντας έτσι τις γυναίκες από τους παραδοσιακούς ρόλους που τις ήθελαν ταυτιζόμενες με την ιδιωτική σφαίρα ( Reich W., 1936). Επίσης, όλο και περισσότερες γυναίκες αναλάμβαναν θέσεις στην πολιτική ζωή με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Αλεξένδρα Κολοντάι (Γουλφ Σ., όπως αναφέρεται στο “Οκτωβριανή Επανάσταση και Σεξουαλική Απελευθέρωση”).

Αυτές οι μεταρρυθμίσεις βέβαια, οι οποίες είχαν τουλάχιστον επαναστατικό χαρακτήρα, δεν διήρκησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αναφέρεται ότι τις επόμενες δεκαετίες που ακολούθησαν, με το πέρασμα στο Σταλινισμό, οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν ανατράπηκαν εκ νέου. Αναζωπυρώθηκε η “ιερότητα” της πυρηνικής οικογένειας , ενισχύθηκαν οι παραδοσιακοί ρόλοι των γυναικών, με την προώθηση των γεννήσεων. Αυτό επεξηγείται με το σκεπτικό ότι η ΕΣΣΔ η οποία βρισκόταν σε βιομηχανικό ανταγωνισμό με τη Δύση, επιδιώκοντας την αύξηση της εργατικής δύναμης έπρεπε να εξασφαλίσει την αναπαραγωγή της. Έτσι, το 1934 επανέρχεται και η νομοθεσία εναντίον του σοδομισμού (Γουλφ Σ., όπως αναφέρεται στο “Οκτωβριανή Επανάσταση και Σεξουαλική Απελευθέρωση”) . Οι σεξουαλικές ελευθερίες που είχαν εξασφαλιστεί, καταργούνται επαναφέροντας την καταπίεση τόσο των γυναικών όσο και των ατόμων που απέκλειαν από το κοινωνικά διαμορφωμένο “φυσιολογικό”.

Αυτές οι συνδέσεις ίσως συμβάλλουν στην εξαγωγή συμπεράσματος, για το αν εν τέλει επαρκεί η ανατροπή του καπιταλισμού για την ανατροπή και της πατριαρχίας. Προσεγγίζοντας κοινωνιολογικά ερωτήματα , είναι σημαντικό να υπενθυμίζεται ότι οι διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις δεν αποτελούν θρησκευτικές ιδεολογίες, δεν επιδέχονται δηλαδή είτε τυφλή αποδοχή είτε καθολική απόρριψη. Μέσα από την γόνιμη τριβή διαφορετικών προσεγγίσεων ίσως πλησιάζουμε πολύ αποτελεσματικότερα την ερμηνεία κοινωνικών φαινομένων. Με τις σκέψεις αυτές μπορούμε να μεταβούμε στην κριτική που έχει ασκηθεί στον μαρξιστικό φεμινισμό από άλλα φεμινιστικά ρεύματα καθώς και τα ερωτήματα που φαίνεται να αφήνει αναπάντητα.

Κριτική-Σκέψεις

Αναλογιζόμενοι την θεώρηση του μαρξιστικού φεμινισμού σε σχέση με την καταπίεση των γυναικών, θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνειρμικά προσεγγίζει το κλασσικό παραμύθι του Χάνσελ και της Γκρέτελ. Στο παραμύθι, οι δύο μικροί πρωταγωνιστές φυλακίζονται από μια κακόβουλη υπερφυσική παρουσία , η οποία έχει ως στόχο κυριολεκτικά να καταβροχθίσει τον Χάνσελ. Για να έχει ικανοποιητικά όμως αποτελέσματα , αιχμαλωτίζει την μικρή Γκρέτελ στην κουζίνα, προκειμένου να μαγειρεύει για τον Χάνσελ, ώστε εκείνος την προσδοκώμενη στιγμή να αποτελέσει το ιδανικό γεύμα. Κάπως έτσι, για τους οπαδούς του μαρξιστικού φεμινισμού, ο καπιταλισμός προκειμένου να καταναλώσει και να απομυζήσει την εργατική δύναμη, “κλείνει” τις γυναίκες στον χώρο του σπιτιού, ωστέ με τις παρεχόμενες τους υπηρεσίες να εξασφαλίζεται η επάρκεια της εργατικής δύναμης. Έτσι, η πατριαρχεία , προσεγγίζεται ως ακόμη μια πτυχή της ταξικής εκμετάλλευσης (Αθανασίου Χ.,2002). Έχει ασκηθεί κριτική λοιπόν στο ότι η μαρξιστική θεώρηση δεν αντιλήφθηκε τον παράγοντα “φύλο” ως ανεξάρτητη παράμετρο καταπίεσης.. Φαίνεται ότι ο Μαρξ θεώρησε φυσιολογική την έμφυλη διαφοροποίηση στον καταμερισμό εργασίας, και αποτέλεσμα πρόβλημα μόνο με την γέννηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Η αναπαραγωγική ικανότητα των γυναικών, η οποία ουσιαστικά αποτελεί βασικό σημείο μελέτης για το πώς η σεξουαλικότητά της ήταν σε κάποιο βαθμό “κοινωνικοποιημένη” , και ακόμη και πριν την δημιουργία των ταξικών κοινωνιών, δεν ήταν ακριβώς ιδιωτική υπόθεση των γυναικών, δεν εξετάζεται από τους μελετητές του μαρξιστικού-φεμινισμού. Απλούστερα, μας επεξηγούν το ότι η γέννηση της ατομικής ιδιοκτησίας γέννησε και άλλες μορφές καταπίεσης, αλλά το γεγονός ότι ήταν οι γυναίκες που υπέστησαν διπλή καταπίεση δεν τους προβληματίζει και δεν τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το φύλο ως κοινωνικό χαρακτηριστικό μπορεί να δράσει και αυτόνομα από την ταξική καταπίεση (Αθανασίου Χ.,2002) . Δεν είναι απρόσμενο βέβαια, συχνότατα οι κριτικές που ασκούνται στις μαρξιστικές αναλύσεις εστιάζουν στον οικονομικά αναγωγικό χαρακτήρα του μαρξισμού.

Επίσης, ένα άλλο κενό στην μαρξιστική ανάλυση είναι ότι εθελοτυφλεί στο ότι ο καπιταλισμός στα αρχικά του στάδια, απαιτώντας περισσότερη εργατική δύναμη, προώθησε την γυναικεία έμμισθη εργασία , με αποτέλεσμα οι γυναίκες να είναι και εργαζόμενες και ως εκ τούτου να συναναστρέφονται με τη δημόσια σφαίρα σε σχέση με προηγούμενα συστήματα όπου η κοινωνική ζωή των γυναικών ήταν ανύπαρκτη. Δεν είναι τυχαίο που οι γυναίκες διαδραμάτισαν βασικό ρόλο στην ρωσική επανάσταση στη Ρωσία τον 20ο αιώνα, όταν αποτελούσαν εργατική δύναμη (Γουλφ Σ., όπως αναφέρεται στο “Οκτωβριανή Επανάσταση και Σεξουαλική Απελευθέρωση”) . Αναπτύσσει λοιπόν και το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα τις εσωτερικές του αντιφάσεις που θέτουν σε κίνδυνο τις ίδιες του τις βάσεις.

Παρ’ όλ’ αυτά, η συμβολή της μαρξιστικής ανάλυσης είναι πολύ χρήσιμη στην κατανόηση του πως η απουσία του κράτους στις σύγχρονες κοινωνίες ενισχύει τις έμφυλες ανισότητες, προωθεί την αντικειμενικοποίηση των σωμάτων των γυναικών, και γενικότερα αποτελεί ένα σύστημα που συντηρεί την έμφυλη ανισότητα.

Γ ΜΕΡΟΣ

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αθανασίου Χ., 2002, “Νέες γυναίκες με πανεπιστημιακή μόρφωση και η συμφιλίωση της ιδιωτικής με τη δημόσια σφαίρα στον σχεδισμό της ενήλικης ζωής” [Online] . Διαθέσιμο στη http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20193#page/1/mode/2up . Ανακτήθηκε στις 8/5/2017.

Αθανασίου Α. & Τσιμουρής Γ., 2013 , “ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ : ΣΩΜΑΤΑ, ΤΟΠΟΙ, ΑΠΕΔΑΦΟΠΟΙΗΣΕΙΣ [Online]. Διαθέσιμο στη https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/6743/6471 . Ανακτήθηκε στις 8/5/2017.

Γαριπίδης Ν., 2011, “Δημόσιο και Ιδιωτικό : Η μεγάλη διχοτόμηση στη βιβλιογραφία” [Online]. Διαθέσιμο στη https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/view/837/858 . Ανακτήθηκε στις 8/5/17.

Ρεθυμιωτάκη Ε., Μαροπούλου Μ. & Τσακιστράκη Χ., 2015, “Φεμινισμός και Δίκαιο” [Online] . Διαθέσιμο στη https://repository.kallipos.gr/pdfviewer/web/viewer.html?file=/bitstream/11419/6177/2/00_master_document-KOY.pdf . Ανακτήθηκε στις 8/5/2017 .

Lewis G. , Geweritz S. & Clarke J. , 2007 “ Κοινωνική Πολιτική-Μια άλλη προσέγγιση”. Αθήνα, Εκδόσεις GUTENBERG .

Ένγκελς Φ., 1884, “Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ, ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ” [Online] . Διαθέσιμο στη http://www.antitetradia.gr/portal/images/klasika_keimena/The.Origin.of.the.Family..in.gr.pdf . Ανακτήθηκε στις 8/5/2017.

Hooks B., 2000, “Feminism is for Everybody-Passionate Politics” [Οnline]. Διαθέσιμο στη https://excoradfeminisms.files.wordpress.com/2010/03/bell_hooks-feminism_is_for_everybody.pdf . Ανακτήθηκε στις 8/5/17.

Reich W., 1934, “Sexoual Revolution” . [Online] Διαθέσιμο στη http://www.wilhelmreichtrust.org/sexual_revolution.pdf . Aνακτήθηκε στις 8/5/17.

Οκτωβριανή επανάσταση και σεξουαλική απελευθέρωση [Online] . Διαθέσιμο στη https://youth-against-capitalism.blogspot.gr/2016/03/blog-post_8.html . Ανακτήθηκε στις 8/5/17.

Νόβα-Καλτσούνη Χ., 2010, “Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης”.Αθήνα, Εκδόσεις GUTENBERG.

Nettleton S., 20002, “Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ”. Αθήνα. Εκδόσεις Τυπωθήτω.