Η έννοια της απόλαυσης είναι όρος κλειδί για την ευεξία των ατόμων.
Οι κλασσικοί ψυχαναλυτές υποστηρίζουν πως οι άνθρωποι έχουμε μια εγγενή τάση προς την ηδονή, και συνεπώς είμαστε «κατασκευασμένοι» με τέτοιο τρόπο ώστε να την αναζητούμε. Σε κάθε περίπτωση, η δυνατότητα των ανθρώπων να απολαμβάνουν είναι δείκτης ψυχικής υγείας , όπως και η τάση των ανθρώπων να αναζητούν ευχάριστες καταστάσεις, και να αποφεύγουν τις δυσάρεστες. Στον σύγχρονο κόσμο εν τούτοις, φαίνεται να διαμορφώνεται ένα συγκεκριμένο φαινόμενο, το οποίο μπορούμε να ονομάσουμε «αλλοτρίωση της ευχαρίστησης» σύμφωνα με τον Φρομ. Συγκεκριμένα, υπάρχουν παράγοντες οι οποίες επηρεάζουν αρνητικά τις συναισθηματικές δυνατότητες των ανθρώπων, με αποτέλεσμα τα άτομα να αποσυνδέονται από την δυνατότητα να ευχαριστηθούν καταστάσεις. Γνωρίζουμε πως η αδυναμία των ατόμων να νιώσουν χαρά αποτελεί ένα βασικό σύμπτωμα κατάθλιψης, στο άρθρο αυτό όμως θα προσεγγίσουμε το φαινόμενο αυτό στα κοινωνικά του πλαίσια και σε σχέση με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που το διαμορφώνουν.
Η έννοια του αναπαραστατικού κενού
Στην ψυχαναλυτική θεωρία, συχνά χρησιμοποιούμε τον όρο «αναπαραστατικό κενό» προκειμένου να περιγράψουμε μια πολύ συγκεκριμένη κατάσταση στον ψυχισμό ορισμένων ατόμων. Ως «αναπαραστατικό κενό» λοιπόν, ονομάζουμε την αδυναμία των ατόμων να καταγράψουν την δυνατότητα ευχαρίστησης, με αποτέλεσμα να μην έχουν πρόσβαση στο αίσθημα της ικανοποίησης, όσα ερεθίσματα κι αν προσπαθούν να αξιοποιήσουν. Για να γίνει πιο εύκολα κατανοητό τί θα πει αυτό, μπορούμε να περιγράψουμε το εξής : όταν απολαμβάνουμε μια κατάσταση, την συγκρίνουμε με προηγούμενες καταστάσεις οι οποίες μας έχουν προκαλέσει αισθήματα ευχαρίστησης, προκειμένου να αξιολογήσουμε το μέγεθος της ικανοποίησης που λαμβάνουμε.
Παραδείγματος χάριν, απολαμβάνουμε μια ερωτική σχέση ή μια σεξουαλική επαφή έχοντας ως μπούσουλα προηγούμενες ερωτικές σχέσεις που μας έκαναν προς στιγμήν να νιώθουμε πλήρεις.
Όταν ένα άτομο δεν μπορεί να καταγράψει καμία θετική εμπειρία ώστε να μπορεί να έχει μέτρο σύγκρισης της ευχαρίστησης, τότε μιλάμε για αναπαραστατικό κενό. Η αδυναμία των ατόμων να λαμβάνουν χαρά και απόλαυση, διαφέρει σε πολύ σημαντικό βαθμό από το να μην έχουν πρόσβαση σε καταστάσεις χαράς. Αναπαραστατικό κενό σημαίνει πώς ανεξαρτήτως των καταστάσεων ή των υλικών απολαύσεων, τα άτομα δεν μπορούν να χαρούν. Απουσιάζει λοιπόν ο «ψυχικός» υποδοχέας της ευχαρίστησης.
Συνήθως, τα άτομα που αδυνατούν να βιώσουν το συναίσθημα της ευχαρίστησης εξωθούνται σε καταχρήσεις . Αποδίδουν την αίσθημα του ανικανοποίητου στις ελλειμματικές καταστάσεις, και θεωρούν πως εάν αυξήσουν τα ερεθίσματα της ευχαρίστησης, θα επιτευχθεί και η απόλαυση. Καθώς όμως ο βασικός παράγοντας είναι η συναισθηματική δυσλειτουργία που δεν επιτρέπει να προκύψει το αίσθημα της ηδονής , κάθε καταχρηστική συμπεριφορά καταλήγει απλά σε αποτυχία.
Αφού έχουμε αναφερθεί στην αδυναμία των ατόμων να εισπράξουν ευχαρίστηση, μπορούμε να εξετάσουμε πώς οι κοινωνικοί παράγοντες καλλιεργούν την εν λόγω δυσλειτουργία.
Η αλλοτρίωση της ευχαρίστησης ως κοινωνικό φαινόμενο
Θα μπορούσαμε να πούμε πως η σύγχρονη κουλτούρα βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στην έννοια της «ηδονής». Όλο και περισσότερες υπηρεσίες, προϊόντα, και τομείς προκύπτουν που σχετίζονται με την διασκέδαση και την απόλαυση. Από την εστίαση και την παραγωγή υλικών αγαθών έως υπηρεσίες που σχετίζονται με την περιποίηση, την σωματική ανακούφιση ή προϊόντων που σχετίζονται με την «ομορφιά», με σιγουριά μπορούμε να πούμε πως από τα τέλη του 20ου αιώνα έχει διευρυνθεί η έμφαση της αγοράς σε υπηρεσίες σχετιζόμενες με την διασκέδαση. Πιο απλά, δεν παράγονται πλέον μόνο προϊόντα που σχετίζονται με την επιβίωση. Τα μέσα ενημέρωσης μας ενημερώνουν συνεχώς για τις επιλογές που έχουμε να βελτιώσουμε την εμφάνισή μας, να διασκεδάσουμε, να κοινωνικοποιηθούμε και γενικότερα να «βελτιώσουμε το επίπεδο ζωής μας».
Κι όμως, οι δείκτες ψυχικής υγείας μας αποδεικνύουν πως άσχετα με τις διευρυμένες επιλογές της αγοράς, ο δυτικός κόσμος υποφέρει συναισθηματικά τις τελευταίες δεκαετίες.
Μπορούμε να συνοψίσουμε δύο λόγους :
1. Με έμφαση στην τελευταία δεκαετία της οικονομικής κρίσης στην Ευρώπη , οι άνθρωποι βομβαρδίζονται από προβεβλημένα lifestyles στα οποία δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση. Ο μέσος άνθρωπος δεν θα μπορέσει μηνιαίως να μιμηθεί τις ζωές των celebrities ούτε στο ένα δέκατο. Αυτή η τεράστια απόκλιση ανάμεσα στην κουλτούρα της κατανάλωσης και της ηδονής, και στην αποστέρηση την οποία βιώνει ο μέσος άνθρωπος οικονομικά εντείνει τα συναισθήματα κατάθλιψης. Πολύ απλά, βιώνουμε έναν απόλυτο σαδισμό, καθώς εκτιθέμεθα σε εικόνες ηδονής στις οποίες δεν έχουμε πρόσβαση. Η αντίφαση αυτή αποτελεί μια μορφή ψυχολογικής -οικονομικής βίας εις βάρος του πληθυσμού.
2. Σε αυτό το σημείο θα χρησιμοποιήσουμε την έννοια του αναπαραστατικού κενού που αναλύσαμε παραπάνω. Η αξία της κατανάλωσης είναι κεντρική στη σύγχρονη κουλτούρα. Η γνωστή φράση «ψωνίζω άρα υπάρχω» συμπυκνώνει ικανοποιητικά το αξιακό σύστημα του σύγχρονου Δυτικού κόσμου. Η κατανάλωση στη σύγχρονη κοινωνία προσδίδει στάτους στα κοινωνικά υποκείμενα. Πιο απλά, οι άνθρωποι αποκτούν ή δεν αποκτούν κοινωνικό γόητρο με βάση την ταυτότητα του καταναλωτή. Κάποιος που επενδύει συχνά σε ταξίδια, αγορές προϊόντων , ανακαινίζει το σπίτι του, ντύνεται με ακριβά ρούχα γενικότερα έχει την αγοραστική δύναμη να «αναβαθμίζει την καθημερινότητά του» , συμπίπτει με το προβεβλημένο lifestyle, και συνεπώς κατακτάει και κοινωνικό κύρος. Σε αυτό το σημείο όμως ξεκινάει και το πρόβλημα : Από την στιγμή που αντιμετωπίζουμε τα υλικά αγαθά ως εμπορεύματα που πρέπει μανιωδώς να καταναλώσουμε , τα αποσυνδέουμε από την πραγματική τους χρησιμότητα. Πιο απλά, καταναλώνουμε για να καταναλώσουμε, και όχι για την ευχαρίστηση ή την χρησιμότητα. Η κατανάλωση γίνεται αυταξία, και αποσυνδέεται από κάποιον στόχο. Η υγιής σχέση με τα υλικά αγαθά είναι η εξής : χρησιμοποιούμε ένα αντικείμενο ή μια υπηρεσία για την αξία χρήσης που έχει, δηλαδή για αυτό που μπορεί να μας προσφέρει. Τα καταναλωτικά προϊόντα, υπό φυσιολογικές συνθήκες, είναι το μέσο, προκειμένου να πετύχουμε κάτι άλλο, πχ απόλαυση, ξεκούραση, αναβάθμιση αισθητικής, μόρφωση, αναψυχή κλπ. Αυτή η υγιής αντιμετώπιση των υλικών αγαθών στη σύγχρονη κοινωνία αντιστρέφεται : η κατανάλωση στοχεύει στην ίδια την κατανάλωση. Η κατανάλωση γίνεται ο στόχος κι όχι το μέσο για κάτι άλλο. Οι άνθρωποι πλέον εισπράττουν μια παροδική ευχαρίστηση όταν έχουν την δυνατότητα να αγοράσουν κάτι, αλλά όχι να το χρησιμοποιήσουν. Μιλάμε λοιπόν για την ψύχωση που γεννάει ο σύγχρονος καπιταλισμός με την διαδικασία της κατανάλωσης, η οποία νομοτελειακά οδηγεί στην αλλοτρίωση της απόλαυσης.
Συμπεράσματα
Στο κείμενο αυτό μιλήσαμε για την ψυχωσική σχέση με την κατανάλωση αλλά και για την απουσία της ευχαρίστησης. Αίτια των φαινομένων αυτών, είναι ξεκάθαρα η στέρηση. Όπως είπαμε και παραπάνω, σε μια κοινωνία που οι άνθρωποι στερούνται τα βασικά για να ζήσουν, η εμμονική προβολή καταναλωτικών lifestyles καταδικάζει τους ανθρώπους σε καταστάσεις καταθλιπτικές και αδιέξοδες συναισθηματικά, με αποτέλεσμα την αποξένωση από την δυνατότητα ικανοποίησης και την αλλοτρίωση. Οι άνθρωποι ζούμε σε μια σχιζοφρενική αντίφαση της πραγματικότητας, η οποία μπορεί να συνοψιστεί πολύ απλά σε μια ξεκάθαρη και κυνική φράση:
«Όταν η κοινωνία σου προβάλλει κάποιους στόχους ως πολύ σημαντικούς, όπως το να καταναλώσεις ή να βγάλεις λεφτά, αλλά δεν σου δίνει την παραμικρή δυνατότητά για να τους πετύχεις, και στο τέλος απλά σε κατακρίνει και για την αποτυχία σου, τότε μιλάμε για καθαρή τρέλα.»
