Η χρήση της παιγνιοθεραπείας στην αντιμετώπιση της ΔΕΠΥ

«Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής -Υπερκινητικότητα»

Πολλές φορές τυχαίνει να συναντήσουμε ένα παιδί ή έναν έφηβο που παρουσιάζει περισσότερη ενεργητικότητα από τους συνομηλίκους του, που δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί σε μία μόνο δραστηριότητα, που φαίνεται να μην ακούει όταν του απευθύνεται ο λόγος, που μιλά πολύ ή έχει ιδιαίτερα αδύναμη μνήμη. Μάλιστα, ακούμε συνοδευτικά τον σχολιασμό κάποιου εκπαιδευτικού ή άλλου ενήλικα, ότι πρόκειται για ένα παιδί αντιδραστικό που παρουσιάζει συχνά ανεξήγητη συμπεριφορά, έναν «τεμπέλη» ή απλά ένα παιδί που έχει λάβει κακή διαπαιδαγώγηση.

Επιρρίπτοντας, έτσι, ευθύνες στους γονείς, τον κοινωνικό περίγυρο, τους δασκάλους ή το ίδιο το παιδί.

Πάραυτα, πριν από 110 χρόνια, το 1902, ο Dr. George Still έθεσε τα θεμέλια για την ανατροπή αντιλήψεων σαν τις προαναφερθείσες. Ήταν ο πρώτος που περιέγραψε μία κατάσταση κατά την οποία ένα παιδί ήταν απρόσεκτο, παρορμητικό ή υπερκινητικό, αλλά πρωτοποριακά υποστήριξε ότι τα χαρακτηριστικά αυτά προέρχονται από την εσωτερική βιολογική διαφορετικότητα αυτού του παιδιού (Spodak, & Stefano, 2011). Με αυτόν τον τρόπο γίνεται μία αρχική προσέγγιση της διαταραχής που αργότερα ονομάστηκε «Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής -Υπερκινητικότητα» (ΔΕΠ/Υ).

Τρία είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της διαταραχής: η υπερκινητικότητα, η ελλειμματική προσοχή και η παρορμητικότητα.

♦ ΠΑΙΔΙΑ: Απροσεξία

• Δυσκολία προσήλωσης της προσοχής σε μια συγκεκριμένη εργασία
• Κατά τη διάρκεια του αυθόρμητου παιχνιδιού: λιγότερος χρόνος ασχολίας με το κάθε παιχνίδι, συχνή εναλλαγή παιχνιδιών
• Αδυναμία ολοκλήρωσης εργασίας
• Εύκολη διάσπαση, ιδιαίτερα όταν το αντικείμενο δεν είναι ενδιαφέρον

♦ ΠΑΙΔΙΑ: Παρορμητικότητα

• Χαμηλός αυτοέλεγχος
• Απαιτητική συμπεριφορά
• Έλλειψη υπομονής
• Εκκίνηση ενασχόλησης με μια εργασία πριν ολοκληρωθούν οι οδηγίες
• Περισσότερα ατυχήματα από τους συνομηλίκους τους

♦ ΠΑΙΔΙΑ: Υπερκινητικότητα

• Αυξημένη κινητική δραστηριότητα και ομιλία
• Δυσκολία συντονισμού κινήσεων
• Αδυναμία σταθερής παραμονής στη θέση
• Διαρκής ανησυχία
• Υπερβολική και άσκοπη κινητικότητα

ΕΦΗΒΟΙ: Απροσεξία

• Χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση
• Προβλήματα επικοινωνίας
• Δυσθυμία

ΕΦΗΒΟΙ: Παρορμητικότητα

• Έκπτωση σε κοινωνικές και ακαδημαϊκές επιδόσεις
• Προβλήματα με το νόμο
• Ενδο-οικογενειακές συγκρούσεις

ΕΦΗΒΟΙ: Υπερκινητικότητα

• Αυξημένη κινητική δραστηριότητα και ομιλία
• Νευρική κίνηση χεριών και ποδιών
• Αδυναμία σταθερής παραμονής στη θέση
• Συνεχής ανησυχία
• Υπερβολική και άσκοπη κινητικότητα

ΕΝΗΛΙΚΟΙ

• Μειωμένη προσωπική οργάνωση
• Αδυναμία ολοκλήρωσης μιας δραστηριότητας
• Απροσεξία
• Παρορμητικότητα
• Κινητική ανησυχία
• Δυσκολία εστίασης της προσοχής
• Παρορμητική σπατάλη χρημάτων
• Δυσκολίες στην οδήγηση
• Αυξημένος κίνδυνος κατάχρησης ουσιών
• Άσκοπες κινήσεις και υπερβολική ομιλία
(Βάρβογλη, & Γαλάνη, 2007)

Η ΔΕΠ/Υ αποτελεί μία διαταραχή η οποία δε θεραπεύεται μεν, αλλά μπορεί να είναι διαχειρίσιμη (Goldstein, & Goldstein, 1998). Προς αυτήν την κατεύθυνση υπάρχει μία πληθώρα παρεμβάσεων, οι οποίες στρέφονται ακριβώς προς τη μεγιστοποίηση της ποιότητας της καθημερινής ζωής και την ελαχιστοποίηση των δυσκολιών που προκύπτουν από τα συμπτώματα της διαταραχής.

Οι επιλογές παρεμβάσεων ανάμεσα σε άλλες περιλαμβάνουν ατομική και οικογενειακή θεραπεία, φαρμακευτική αγωγή, συμπεριφοριστικές μεθόδους, εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων, ειδική αγωγή, εκμάθηση οργανωτικών δεξιοτήτων, εκπαίδευση γονέων, κ.ά. Επιπλέον, σημειώνεται ότι μία πληθώρα άλλων μη τυπικών δραστηριοτήτων, όπως τα χόμπι, η συμμετοχή σε διασκεδαστικές δραστηριότητες με τους γονείς, η σύναψη μιας σχέσης κ.λπ., ενδέχεται να έχουν ιδιαίτερα θεραπευτική ισχύ (Robin, 1998). Παραδοσιακά, οι παρεμβάσεις περιλαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή, συμπεριφοριστικές και εκπαιδευτικές μεθόδους (Robin, 1998). Σύμφωνα με τους Goldstein και Goldstein (1998), τα πρωταρχικά συμπτώματα ικανοποιούνται πιο αποτελεσματικά με φαρμακευτική αγωγή, αλλά και με συνδυασμό αυτής με συμπεριφοριστικές μεθόδους και ανάπτυξη δεξιοτήτων και τέλος, τα επακόλουθα της διαταραχής, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση, μπορούν να αντιμετωπιστούν με ψυχοθεραπεία.

Ο ρόλος της παιγνιοθεραπείας

Το παιχνίδι για το παιδί αποτελεί έναν τρόπο δημιουργίας ενός φανταστικού κόσμου μέσω του οποίου προσπαθεί να κατανοήσει τον πραγματικό, θεραπεύοντας παράλληλα και τα τραύματα που έχει (Cattanach, 2003). Σύμφωνα με τον Singer (1986) τα παιδιά, μέσα από το παιχνίδι και μέσα από φανταστικές καταστάσεις θα αποκαλύψουν τις συγκρούσεις, τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες και τους φόβους τους. Το παιδί «εντάσσει ενεργά στο παιχνίδι του, ξανά και ξανά, περίπλοκα θέματα παρμένα από το περιβάλλον και προσπαθεί να τους δώσει αφομοιώσιμη μορφή, προκειμένου να μειώσει τις αρνητικές επιπτώσεις του θυμού, της θλίψης-δυστυχίας ή της ντροπής-ταπείνωσης» (Cattanach, 2003, σ. 22).

Η παιγνιοθεραπεία είναι μία ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που ανήκει στο χώρο των θεραπειών μέσω της τέχνης. Απευθύνεται κυρίως σε παιδιά 3-12 ετών και στηρίζεται στη φυσική ανάγκη των ανθρώπων για παιχνίδι. Δίνει έμφαση κατά κύριο λόγο στη λειτουργία και στο ρόλο που διαδραματίζει το παιχνίδι στην προετοιμασία του παιδιού στη ζωή. Το παιχνίδι με κάποιον παιγνιοθεραπευτή έχει κανόνες, τους οποίους γνωρίζει το παιδί και έχει συμφωνήσει σε αυτούς. Το παιδί καθοδηγεί το παιχνίδι, αλλά ταυτόχρονα με τη βοήθεια του θεραπευτή επεξεργάζεται θέματα που το απασχολούν.

Ο θεραπευτής, κατά τη διάρκεια της θεραπείας, δέχεται το παιδί με θετικό τρόπο, δεν παρεμβαίνει ή δεν προσπαθεί να του θέσει όρια, παρά μόνο όταν είναι απολύτως απαραίτητο. Η θεραπευτική σχέση, θεραπευτή-παιδιού, είναι θεμελιώδες κομμάτι της θεραπείας, καθώς μόνο μέσω της πλήρους αποδοχής και της κατανόησης το παιδί θα αισθανθεί ότι είναι σε ένα ασφαλές περιβάλλον, όπου μπορεί να αναγνωρίσει και να εκφράσει τα συναισθήματά του. Για να επιτευχθεί αυτή η σχέση, ουσιώδη στοιχεία αποτελούν και η μικρής διάρκειας σωματική επαφή, καθώς και μια στοιχειώδης συναισθηματική σύνδεση με το παιδί (Neuhaus, 1998).

Η παιγνιοθεραπεία έχει αποτελέσματα σε παιδιά που αντιμετωπίζουν μία ευρεία γκάμα κοινωνικών, συναισθηματικών, συμπεριφορικών και μαθησιακών προβλημάτων, μεταξύ των οποίων και προβλήματα που έχουν να κάνουν με αγχογόνα γεγονότα όπως είναι το διαζύγιο, ο θάνατος, η χρόνια ασθένεια και νοσηλεία, σωματική και σεξουαλική κακοποίηση και φυσικές καταστροφές (Reddy et al., 2005) (όπ. αναφ. στο Naderi et al., 2010):

Συγκεκριμένα, με αυτήν τη μορφή θεραπείας τα παιδιά γίνονται πιο υπεύθυνα για τη συμπεριφορά τους, μαθαίνουν στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων, αναπτύσσουν το σεβασμό και την αποδοχή του εαυτού τους και των άλλων, μαθαίνουν να εκφράζουν τα συναισθήματα τους, αλλά και να αποδέχονται τα συναισθήματα των άλλων, αποκτούν κοινωνικές δεξιότητες και αναπτύσσουν το αίσθημα της αυτοαποτελεσματικότητας, γεγονός που τα βοηθάει να αποκτήσουν και μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση.

Τα μέσα που χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία, είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό πλαίσιο μπορεί να είναι (McNeil, 2007) (όπ. αναφ. στο Naderi et al., 2010):

• Παιχνίδια για φυσική ανάπτυξη: κηπευτικά εργαλεία, μπάλες, σχοινιά, κουτιά, πάζλ
• Παιχνίδια για αισθητηριακή ανάπτυξη: παιχνίδια για το νερό, μουσικά όργανα, παζλ, χάντρες και κορδόνια
• Παιχνίδια για δημιουργική απασχόληση: πηλός, πλαστελίνη, μολύβια, μαρκαδόροι, ξυλομπογιές, χρωματιστά χαρτιά, κόλλα, ψαλίδια
• Παιχνίδια για κοινωνική ανάπτυξη: κούκλες με την ενδυμασία τους, κουκλόσπιτα, αεροπλανάκια, αυτοκινητάκια
• Παιχνίδια για κατασκευές: κύβοι και κουτιά

Η παιγνιοθεραπεία παρόλο που θεωρείται ενδεδειγμένη θεραπεία για διαταραχές που έχουν να κάνουν με άγχος, συναισθηματική δυσφορία και προβλήματα συμπεριφοράς δεν τυγχάνει ευρείας αποδοχής ως προς την αποτελεσματτικότητά της σε παιδιά με ΔΕΠ/Υ. Αρκετοί μελετητές (Pelham, & Gnagy, 1999· DuPaul, & Stoner, 2003· Kronenberger, & Meyer, 2001) θεωρούν ότι η παιγνιοθεραπεία δεν είναι αποτελεσματική θεραπεία για τα παιδιά με ΔΕΠ/Υ. Από την άλλη, μελέτες των Panksepp, Burgdorf, Turner, και Gordon (2003) κατέδειξαν ότι η παιγνιοθεραπεία μπορεί να έχει αποτέλεσμα στη μείωση των προβλημάτων συμπεριφοράς των παιδιών με ΔΕΠ/Υ. Άλλες έρευνες, ακόμα, έδειξαν ότι η παιγνιοθεραπεία έχει ως αποτέλεσματα: βελτίωση της αυτοεικόνας των παιδιών, μείωση των προβλημάτων συμπεριφοράς, μείωση της επιθετικότητας, του άγχους και της κατάθλιψης (Naderi et al., 2010).

Το σημείο που διαφέρει η παιγνιοθεραπεία στα παιδιά με ΔΕΠ/Υ είναι ότι ορισμένες φορές η θεραπεία είναι πιο δομημένη, καθώς τα παιδιά με ΔΕΠ/Υ έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για καθοδήγηση και προσανατολισμό. Σημαντικό στοιχείο της θεραπείας είναι και η «αναπλαισίωση», μέσω της οποίας ο θεραπευτής εντοπίζει μία επιθετική ή ακατάλληλη συμπεριφορά του παιδιού και εν συνεχεία δίνει σε αυτή μία τελείως διαφορετική οπτική (Neuhaus, 1998).

Ας κλείσουμε με ένα παράδειγμα:

«Χτύπα το Ρολόι»

Το «Χτύπα το Ρολόι» (Beat the Clock) (Heidi Kaduson) (όπ. αναφ. στο Hall, Kaduson, & Schaefer, 2002) σχεδιάστηκε για να αυξήσει τον αυτοέλεγχο του παιδιού. Στόχος του παιχνιδιού είναι το παιδί να αντισταθεί στη διάσπαση, να παραμείνει στη δραστηριότητα και να εστιάσει την προσοχή του για συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Όταν το παιδί τα καταφέρνει να ολοκληρώσει το έργο, παίρνει κάποιους ενισχυτές που μπορεί αργότερα να ανταλλάξει με ένα βραβείο. Όταν το παιδί κερδίζει στο παιχνίδι αποκτά μία αίσθηση επίτευξης και ικανότητας. Το «Χτύπα το Ρολόι» μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε σε ένα άτομο είτε σε μία μικρή ομάδα. Η τεχνική είναι χρήσιμη για κάθε παιδί που έχει προβλήματα εσωτερικού ελέγχου (π.χ. παιδιά με ΔΕΠ/Υ).

Περιγραφή

Υλικά που χρειάζονται: ρολόι, ενισχυτές (μάρκες), ξυλομπογιές, κύβοι και απλά βιβλία.

Ο θεραπευτής παρουσιάζει στο παιδί τη δραστηριότητα λέγοντας:

«Πρόκειται να παίξουμε το παιχνίδι «Χτύπα το Ρολόι». Αρχικά θα σου δώσω 10 μάρκες. Εδώ είναι μερικοί κύβοι. Θα ρυθμίσω το ρολόι για 10 λεπτά. Κατά τη διάρκεια αυτών των λεπτών, θα χτίσεις έναν πύργο με τους κύβους χωρίς να αποσπάσαι από τίποτα γύρω σου. Αν αφαιρείσαι από τη δραστηριότητα σου θα μου πληρώνεις μία μάρκα. Κάθε φορά που αποσπάται η προσοχή σου, μου κάνεις μια ερώτηση ή κάνεις οτιδήποτε άλλο εκτός του να χτίζεις τον πύργο, θα πρέπει να μου πληρώνεις μία μάρκα. Μη σταματάς να χτίζεις παρά μόνο όταν σου πω ότι πέρασε ο χρόνος. Αν δεν αποσπαστείς για τα επόμενα 10 λεπτά θα σου δώσω άλλες 10 μάρκες. Μόλις συγκεντρώσεις 50 μάρκες μπορείς να πάρεις οτιδήποτε θέλεις από το κουτί του θησαυρού. Στη θέση σου. Έτοιμος; Πάμε.»

Ο θεραπευτής τα πρώτα λεπτά παραμένει σιωπηλός, ενώ στη συνέχεια δημιουργεί κάποιες παρεμβολές. Στόχος της δραστηριότητας είναι το παιδί να παραμείνει στο έργο του ανεξάρτητα με το τι συμβαίνει μέσα ή έξω από το δωμάτιο. Το παιδί θα έχει ισχυρό κίνητρο το να κερδίσει τις 50 μάρκες και να πάρει το βραβείο. Κάθε φορά που το παιδί κερδίζει και αποκτά τις 50 μάρκες, ο θεραπευτής θα αυξάνει το χρόνο κατά 5 λεπτά τη φορά. Τελικά, πολλά παιδιά καταφέρνουν να μείνουν συγκεντρωμένα στο έργο για όλη τη συνεδρία.

Ενδεικτικές Βιβλιογραφικές Αναφορές

• Βάρβογλη, Λ., & Γαλάνη, Μ. Μ. (2007). Η διάγνωση της διάσπασης της προσοχής. Πρακτικός οδηγός. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

• Λαζαράτου, Ε., & Αναγνωστόπουλος, Δ. (2001). Διαταραχή Ελλειματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα. Στο Γ. Τσιάντης (Επιμ.), Εισαγωγή στην Παιδοψυχιατρική (2η έκδ., σσ. 135-147). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

• Παπαγεωργίου, Β. Α. (2005). Ψυχιατρική παιδιών-εφήβων. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

• Hall, T., Kaduson, H., & Schaefer, C. (2002). Fifteen Effective Play Therapy Techniques. Professional psychology: Research and practice, 33, 515-522

• Goldstein, S., & Goldstein, M. (1998). Managing Attention Deficit Hyperactivity Disorder in Children. (2nd ed.). John Wiley & Sons.

• Neuhaus, C. (1998). Das hyperaktive Kind und seine Probleme [Το υπερκινητικό παιδί και τα προβλήματά του: Γνωσιακή-συμπεριφοριστική κατεύθυνση]. Germany: Urania-Ravensburger.

Διαβάστε επίσης:

Διαχείριση της ΔΕΠ/Υ μέσα από την Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Προσέγγιση