Βιβλίο – Συλλογικός τόμος: «Διεπιστημονική προσέγγιση των επιπτώσεων της πανδημίας Covid-19» (εκδόσεις ηδυέπεια, 2021)
Διαστάσεις της πανδημίας Covid-19 σε Άτομα με Προβλήματα Όρασης στην Ελλάδα (ΑμΠΟ)
Ευστράτιος Κ. Χατζηχαραλάμπους, Κοινωνιολόγος, MSc Ψυχικής Υγείας, Πρόεδρος Πανελλήνιας Ένωσης Αμφιβληστροειδοπαθών
Εισαγωγή
Η εμφάνιση του νέου μεταλλαγμένου κορονοϊού SARS – Cov2 στα τέλη του 2019 και ο εντοπισμός των επιπλοκών του σε επίπεδο οφθαλμών σε ασθενείς στην Κίνα, έγινε αρχικά από οφθαλμίατρο, γεγονός που υποδηλώνει τη συμμετοχή του συστήματος της λειτουργείας της όρασης και των εξαρτημάτων του οφθαλμού στα πρώιμα κλινικά σημεία της νόσου Covid-19. Η εξάπλωση της νόσου στις αρχές του 2020, αρχικά σε χώρες της Ασίας και από τον Φεβρουάριο σε πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, οδήγησε τον ΠΟΥ να κηρύξει την πανδημία της νόσου Covid-19 (Μάρτιος 2020).
Η εξέλιξη αυτή οδήγησε, για τις ανάγκες ελέγχου της λοίμωξης, στην αιφνίδια λήψη αυστηρών περιοριστικών μέτρων μετακίνησης και συγχρωτισμού του πληθυσμού, αλλά και παροχής πληροφοριών για ατομικά μέτρα υγιεινής, ώστε να μειωθεί ο κίνδυνος εξάπλωσης στην κοινότητα. Στο πλαίσιο αυτό και για πρώτη φορά σε διεθνές και μαζικό επίπεδο, σχεδιάστηκαν και ρυθμίστηκαν με ειδικές νομοθετικές πράξεις, όλα αυτά τα περιοριστικά μέτρα που οδήγησαν στον υψηλό βαθμό «εγκλεισμού στις κατοικίες», στην αναστολή των εργασιακών και οικονομικών δραστηριοτήτων, ενώ επέφεραν παράλληλα έντονη απομόνωση στα άτομα, συναισθήματα φόβου, αγωνίας και άγχος, συστέλλοντας τις κοινωνικές σχέσεις και την επικοινωνία.
Η νέα αυτή κατάσταση που επηρέασε σε πολλά επίπεδα και με πολλούς τρόπους τους ανθρώπους σε εθνική αλλά και σε διεθνή κλίμακα, φυσικό ήταν να επιδράσει με ιδιαίτερα επιβαρυντικό τρόπο στις ευπαθείς και ευάλωτες κατηγορίες πληθυσμού, όπως τα άτομα που βιώνουν ακραία ένδεια, ανεργία, προσφυγιά, αναπηρία/χρόνια νόσο κλπ. Όλα τα επιστημονικά δεδομένα που οικοδόμησαν σταδιακά το προφίλ της νέας νόσου και την εξέλιξη της πανδημίας, αναφέρονται στους ιδιαίτερα επιβαρυντικούς παράγοντες αυτής, που είναι η προχωρημένη ηλικία και η νοσηρότητα από σοβαρές χρόνιες παθήσεις, όπως αυτές του αναπνευστικού, του καρδιαγγειακού, του αιμοποιητικού, του νευρικού συστήματος, των νεοπλασμάτων και άλλων σοβαρών σπάνιων και πολύπλοκων νοσημάτων. Στο πλαίσιο αυτό, τα Άτομα με Αναπηρία όπου έχουν μια σοβαρή και μόνιμη λειτουργική έκπτωση λόγω των χρόνιων παθήσεών τους, αντιμετώπισαν και εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα σε εκθετικό βαθμό, έχοντας υψηλούς δείκτες νοσηρότητας και θνησιμότητας λόγω της νόσου Covid-19 και δέχθηκαν ανεπανόρθωτες βλάβες και επιδράσεις, τόσο στην υγεία τους, όσο και στη σφαίρα των δικαιωμάτων της ισότιμης μεταχείρισης και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Τα Άτομα με Προβλήματα Όρασης (ΑμΠΟ), δηλαδή τα άτομα με ιδιαίτερα χαμηλή όραση και τυφλότητα που πάσχουν από χρόνια εκφυλιστικά νοσήματα της όρασης, βίωσαν αντίστοιχα ισχυρούς κραδασμούς και επιπτώσεις σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικό-οικονομικής τους ζωής και ιδιαίτερα της υγείας και της ψυχοσυναισθηματικής τους ισορροπίας.
Ιδιαίτερες επιπτώσεις στα Άτομα με Προβλήματα Όρασης
Οι επιδράσεις της πανδημίας της νόσου Covid-19 στα Άτομα με Προβλήματα Όρασης (ΑμΠΟ), εκτείνονται στα ακόλουθα ιδιαίτερα θέματα:
Επιπτώσεις στη παρακολούθηση της κατάστασης της όρασης, της εξέλιξης των παθήσεων αυτής και της διεξαγωγής των θεραπειών
Ίσως το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει η κοινότητα των ατόμων που πάσχουν από χρόνιες και σπάνιες παθήσεις, συμπεριλαμβανομένων και των ΑμΠΟ είναι η παρακολούθηση της κατάστασης των παθήσεων που έχουν στην όραση τους, η εκτίμηση των κινδύνων δυσμενούς εξέλιξης αυτών, αλλά και οι δυσκολίες συνέχισης των θεραπειών που πραγματοποιούσαν, προκειμένου να μειώσουν την προοδευτική έκπτωση της όρασης τους και την αποφυγή δευτερογενών βλαβών. Ασθενείς κυρίως μέσης και τρίτης ηλικίας (άνω των 40 ετών) που πάσχουν από Ηλικιακή Εκφύλιση της Ωχράς Κηλίδας, Διαβητική Αμφιβληστροειδοπάθεια και από διάφορες παθήσεις με νεοαγγειώσεις του βυθού του οφθαλμού, που οδηγούν σταδιακά και πολλές φορές αιφνίδια σε απότομη απώλεια όρασης, βρίσκονται σε θεραπεία ως εξωτερικοί ασθενείς σε οφθαλμολογικές κλινικές ή κέντρα, λαμβάνοντας ενδοφθάλμιες εγχύσεις αντι-αγγειογενετικών παραγόντων (anti-VEGF) ανά τακτά χρονικά διαστήματα.
Η εμφάνιση της πανδημίας με τη λήψη περιοριστικών μέτρων μετακίνησης και προστασίας της ατομικής και δημόσιας υγείας, ανέστειλε τον προγραμματισμό διεξαγωγής των σχετικών θεραπειών στους ασθενείς με προβλήματα όρασης, γεγονός που οδήγησε τόσο στην επιδείνωση της όρασης τους, όσο και στην δυσκολία παρακολούθησης όλων αυτών των μεταβολών στα πρωτόκολλα και στις διαδικασίες που κάθε φορά ανακοινώνονται από τις αρχές, σχετικά με την προστασία μετάδοσης της νόσου Covid-19 (Daly, 2021).
Η κατάσταση αυτή, οδήγησε σε πολλές χώρες αλλά και στην Ελλάδα, στην ανάγκη διαμόρφωσης νέων διαδικασιών εξυπηρέτησης των ασθενών, που στηρίζεται κυρίως στην ενημέρωση των ενδιαφερομένων για τα μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας που τηρούνται στο πλαίσιο των κλινικών, ώστε οι επισκέπτες να είναι προετοιμασμένοι κατά την προσέλευση τους στα ραντεβού, στο καθορισμό των θεραπειών με αυστηρές διαδικασίες, ώστε να μην γίνονται περιττές επισκέψεις και να διασφαλίζεται η αποφυγή συγχρωτισμού στους χώρους αναμονής και στα ιατρεία. Συχνά δε, δοκιμάστηκαν διάφορα μοντέλα τηλεφωνικής εξυπηρέτησης και συμβουλευτικής ή τηλεδιάγνωσης μέσω ειδικών εφαρμογών που αναπτύχθηκαν κυρίως στο εξωτερικό. Σε κάποιες περιπτώσεις, οργανώθηκαν στο πλαίσιο της κοινότητας ειδικές υπηρεσίες εκτίμησης της κατάστασης όρασης των ασθενών, χωρίς να είναι απαραίτητη η προσέλευση τους σε οφθαλμολογικές κλινικές.
Τα ΑμΠΟ στο πλαίσιο των δυσκολιών που αντιμετώπισαν για τη παρακολούθηση της όρασης τους και της απρόσκοπτης διεξαγωγής των θεραπειών, νιώθουν ιδιαίτερη αγωνία και άγχος για την έκβαση της θεραπείας, φόβο να νοσήσουν από Covid-19 κατά τις επισκέψεις τους στις μονάδες υγείας, αλλά βιώνουν ιδιαίτερα σύγχυση και αβεβαιότητα ως προς την τήρηση των πρωτοκόλλων δημόσιας υγείας ή της αναμόρφωσης τους που ισχύουν κατά περίπτωση στους χώρους αυτούς.
Δυσχέρειες στη τήρηση των ατομικών μέτρων υγιεινής και των περιοριστικών όρων μετακίνησης
Από τις αρχές της πανδημίας, εφαρμόστηκαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, έντονα και πιεστικά μέτρα περιορισμού μετακίνησης και τήρησης ατομικών μέτρων υγιεινής, που επέφεραν και στα ΑμΠΟ αιφνίδιες αλλαγές στην καθημερινότητα, περισσότερο έλεγχο των ήδη περιορισμένων μετακινήσεων τους, καθώς και εγκλεισμό στη κατοικία τους.
Η τήρηση κανόνων υγιεινής και η διαμόρφωση ειδικών κατά περίπτωση πρωτοκόλλων που είναι απαραίτητο να εφαρμόζονται σε διάφορους χώρους, όπως στα σούπερ μάρκετ, στα καταστήματα εστίασης και υγειονομικού ενδιαφέροντος, στα μέσα μεταφοράς, στις μονάδες υγείας, κλπ. επέφερε στα ΑμΠΟ ιδιαίτερα προβλήματα κατανόησης και τήρησης αυτών, μεγεθύνοντας τη σύγχυση, προκαλώντας φόβο και αγωνία για την απόκλιση ως προς τη τήρηση αυτών, αλλά και συχνά οδήγησε στην ανεπαρκή εφαρμογή τους, γεγονός που επέτεινε την ανησυχία να νοσήσουν από Covid-19. Οι οδηγίες που παρέχονταν στα πλαίσια των πρωτοκόλλων για τη χρήση των απολυμαντικών, για το πλύσιμο των χεριών, για την ορθή εφαρμογή της μάσκας στο πρόσωπο, για την αποφυγή αγγιγμάτων στο σώμα (χειραψίες) και την επαφή με σωματικά υγρά (σταγονίδια αναπνοής, σίελος, δάκρυα, κλπ.), καθώς και η επαφή με διάφορα αντικείμενα σε κοινόχρηστους χώρους ή με αγαθά, επέφερε ποικίλα προβλήματα στα ΑμΠΟ ως προς την ορθή τήρηση αυτών και φοβερή πίεση για την αποφυγή νόσησης.
Οι δυσκολίες της όρασης που έχουν τα άτομα αυτά και η αδυναμία ελέγχου των παραγόντων κινδύνου, καθώς και οι ανατροπές που καθημερινά βίωναν ως προς τη τήρηση των μέτρων, λόγω της αιφνίδιας αυτής επερχόμενης νέας κατάστασης, επέφερε περισσότερο περιορισμό των μετακινήσεων τους, απομόνωση και εγκλεισμό στις κατοικίες τους, εγκαθιδρύοντας φόβο επικοινωνίας και επιτείνοντας το κοινωνικό αποκλεισμό. Η κατάσταση αυτή, οδήγησε στην ανάγκη απόκτησης νέων δεξιοτήτων για την ορθή τήρηση των κανόνων ατομικής υγιεινής, αλλά και για τη μετακίνηση τους στους δημόσιους χώρους, ώστε να αποφεύγονται άσκοπα αγγίγματα που δημιουργούν παρεξηγήσεις με τους άλλους πολίτες και να αξιοποιούνται ορθές πρακτικές για τη συνοδεία αυτών από τρίτους, μέσω προφορικών οδηγιών και όχι αγγιγμάτων, προκειμένου να εξυπηρετούνται για τις καθημερινές τους δραστηριότητες (Fremlin, 2020).
Περιορισμός – έκπτωση δεξιοτήτων και λειτουργικότητας
Τα Άτομα με Προβλήματα Όρασης περιορίζοντας τις δραστηριότητες τους, τις μετακινήσεις τους και τη φυσική τους επικοινωνία με άλλα πρόσωπα, γεγονός που έχει ως συνέπεια την απομόνωση τους στη κατοικία, οδηγήθηκαν σε σημαντικό βαθμό απώλειας των δεξιοτήτων καθημερινής διαβίωσης και της λειτουργικότητας τους.
Βιώνοντας την τυφλότητα ή τη σοβαρή απώλεια όρασης, τα άτομα αυτά έχουν αναπτύξει, αλλά και έχουν εκπαιδευτεί για το σκοπό αυτό, ιδιαίτερες δεξιότητες κινητικότητας, προσανατολισμού και έχουν εφαρμόσει προσωποποιημένες τεχνικές διαχείρισης διαφόρων θεμάτων της καθημερινότητας τους π.χ. στην εργασία, στην αγορά, στις διακοπές, στις κοινωνικές συναναστροφές, κλπ. Επίσης, αναπτύσσοντας ποικίλες δραστηριότητες στη καθημερινή τους ζωή, έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιούν με το καλύτερο τρόπο την υπολειπόμενη διαθέσιμη χαμηλή όραση τους, εφόσον καλούνται να αποφύγουν εμπόδια και να προσαρμοστούν σε διαφορετικές καταστάσεις.
Οι περιορισμοί που επήλθαν με την αιφνίδια και επαναλαμβανόμενη λήψη έκτακτων μέτρων για τη προστασία της δημόσιας υγείας στο πλαίσιο της πανδημίας, οδήγησαν τα ΑμΠΟ σε μια σταδιακή συρρίκνωση και έκπτωση των υφιστάμενων δεξιοτήτων και των ικανοτήτων τους, αφού αναγκάστηκαν να αποφεύγουν τις εξόδους, να αναστείλουν ή να μειώσουν τη προσέλευση τους στην εργασία και τις επισκέψεις τους σε υπηρεσίες υγείας, καθώς και ιδιαίτερα να διακόψουν τις κοινωνικές, αθλητικές, πολιτιστικές δραστηριότητες που έκαναν, στο πλαίσιο ειδικών προγραμμάτων και υπηρεσιών από σχετικούς φορείς. Έτσι, διέκοψαν προγράμματα εκμάθησης γραφής Braille, ειδικού αθλητισμού, επισκέψεων σε μουσεία και εκδηλώσεις, συμμετοχή σε παραγωγικά εργαστήρια, αλλά και τη κανονική ροή εργασίας, εφόσον θεωρούνται ότι ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες ευάλωτες στον κορονοϊό. «Ο εγκλεισμός στη κατοικία», επέφερε μέσω καταστάσεων πίεσης, φόβο για εξόδους, έντονα συναισθήματα απογοήτευσης, θλίψης και άγχους για θέματα και υποχρεώσεις που παραμένουν σε εκκρεμότητα και τελικά άρνηση και αδιαφορία για συνέχιση δραστηριοτήτων που προσέδιδαν περιεχόμενο στη καθημερινότητα τους. Η αδυναμία αξιοποίησης της ωφέλιμης όρασης, οδήγησε συχνά στην αίσθηση της έκπτωσης αυτής με επακόλουθο την εγκατάλειψη τεχνικών καθημερινής διαβίωσης (Daly, 2021).
Η νέα αυτή κατάσταση που προέκυψε, οδήγησε στην ανάγκη να εκτιμηθούν εκ νέου και σε ατομικό επίπεδο οι απαιτήσεις σε θέματα λειτουργικότητας και εξυπηρέτησης, ενώ αρκετοί εθελοντές, συνοδοί και φροντιστές των ΑμΠΟ, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην υποστήριξή τους και στην εκτέλεση διαφόρων εργασιών. Ουσιαστική συμβολή είχε η κατ’ εξαίρεση λήψη μέτρων υποστήριξης των ΑμεΑ στο πλαίσιο της πανδημίας, όπου επέτρεψε τις μετακινήσεις με συνοδό (στα ΑμΠΟ και στα παιδιά ΑμεΑ) πέραν του προβλεπόμενου ωραρίου, καθώς και τη παροχή βοήθειας στο σπίτι ή για εξωτερικές εργασίες από φροντιστές, οι οποίοι για το σκοπό αυτό έστελναν ειδικό μήνυμα, έχοντας και τα απαραίτητα αποδεικτικά έγγραφα για τη παροχή βοήθειας στο Άτομο με Πρόβλημα Όρασης.
Ψυχοσυναισθηματικές επιπτώσεις
Η έλευση της πανδημίας της νόσου Covid-19 με τις ιδιομορφίες της και τη διαρκή, επαναλαμβανόμενη, αναπροσαρμοζόμενη λήψη έκτακτων περιοριστικών μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας, με τις εξάρσεις και τις υφέσεις στο τρόπο καθιέρωσης και εφαρμογής αυτών, είναι γενικά παραδεκτό ότι επέφερε στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού και ακόμη περισσότερο στις διάφορες κατηγορίες ΑμεΑ, σοβαρά προβλήματα ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών και κατ’ επέκταση συνέβαλε στην εδραίωση ψυχικών νόσων και απειλών για την εμφάνιση χρόνιων προβλημάτων ψυχικής υγείας (Fremlin, 2020).
Τα ΑμΠΟ, που ως άτομα είτε βιώνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα την απώλεια της όρασης τους, είτε βιώνουν μια κατάσταση πρόσφατης απώλειας της όρασης τους ως νεοτυφλοθέντες, αντιμετωπίζουν σε σημαντικό βαθμό ποικίλα προβλήματα ψυχικής υγείας, που σχετίζονται με την αποδοχή της κατάστασης τους και την οικοδόμηση μιας νέας ταυτότητας, στο πλαίσιο μιας νέας διάστασης της ζωής τους με έντονες προκλήσεις. Στο υπέδαφος αυτό των ψυχοσυναισθηματικών προβλημάτων, όπου συχνά επικρατεί η άρνηση, ο πανικός, ο φόβος, η αγωνία, η απόσυρση, το αίσθημα εγκατάλειψης των δυνάμεων, η αδυναμία ανεύρεσης νέων οδών διαχείρισης της πραγματικότητας, η αίσθηση περιθωριοποίησης και αποκλεισμού από άλλους κλπ., έρχονται να προστεθούν και οι όποιες ψυχικές δυσλειτουργίες επιφέρει σε διάφορα επίπεδα η πανδημία.
Τα συχνότερα προβλήματα που βιώνουν επιπρόσθετα τα ΑμΠΟ στο πεδίο της ψυχικής υγείας, είναι: η σύγχυση των πληροφοριών που συνεχώς εναλλάσσονται και παρουσιάζονται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα, γεγονός που προκαλεί γνωστικά προβλήματα, ιδιαίτερα κατανόησης, μνήμης, λήψης αποφάσεων και υιοθέτησης συμπεριφορών, ο τρόπος και η διαδικασία καθιέρωσης και εφαρμογής των προτεινόμενων κάθε φορά μέτρων που προβλέπονται για διάφορες δραστηριότητες που εγείρουν συχνά αντιρρήσεις, δυσθυμία, άρνηση, αίσθηση αποκλεισμού και άγχους, η παρουσίαση αντιφατικών μηνυμάτων και ιδεών στο πλαίσιο του επιστημονικού διαλόγου, των επίσημων ενημερώσεων από τις Αρχές και των εκστρατειών πληροφόρησης, αλλά και από κοινωνικά κινήματα, που πολλές φορές προκαλούν φόβο, ανησυχία, προβληματισμό, δυσχέρεια στις επιλογές κλπ., ο αποκλεισμός και ο περιορισμός από δραστηριότητες καθημερινής ζωής και της εργασίας, που επιφέρει αμηχανία, απόσυρση, θλίψη, αναστολή κοινωνικοποίησης κλπ., η αυξανόμενη αίσθηση εξάρτησης από τρίτα πρόσωπα, συνοδούς/φροντιστές, αλλά και από τη τεχνολογία, που οδηγεί σε μεγέθυνση της αντίληψης περί ανισότητας, μειονεξίας, στιγματισμού και απομόνωσης (Daly, 2021).
Η πολλαπλασιαστική επίδραση των επιπτώσεων της πανδημίας στα ΑμΠΟ, επέφερε την έξαρση αλλά και εδραίωση σοβαρών ψυχοσυναισθηματικών προβλημάτων και διαταραχών, που αρχίζουν να διαφαίνονται κατά τις περιόδους ύφεσης της πανδημίας, αλλά και που θα αποκαλυφθούν εντονότερα μετά την Covid περίοδο, γεγονός που οδηγεί στην αναγκαιότητα οργάνωσης υπηρεσιών στήριξης των ατόμων αυτών με διάφορους τρόπους, αρχικά από την οικογένεια τους, τους συλλόγους και τις τοπικές υπηρεσίες των δήμων, αλλά και με την οργανωμένη παραπομπή τους σε εξειδικευμένες υπηρεσίες ψυχικής υγείας, σύμφωνα με τις εξατομικευμένες ανάγκες. Τέτοιες παρεμβάσεις, μπορεί να είναι η στήριξη μέσω τηλεφωνικής γραμμής, οι συζητήσεις μέσω ηλεκτρονικών εφαρμογών, οι επισκέψεις στις κατοικίες μοναχικών ΑμΠΟ, η ενθάρρυνση συμμετοχής τους σε τοπικά κοινωνικά προγράμματα, καθώς και η ενεργοποίηση τους για δράσεις μέσω των συλλόγων, διατηρώντας την επαφή με συν ασθενείς τους.
Αξιοποίηση νέων τεχνολογιών. Προκλήσεις, ευκαιρίες – δυσκολίες
Η νέα πραγματικότητα που επέφερε η πανδημία, οδήγησε στην επιτάχυνση αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών, των ψηφιακών εφαρμογών επικοινωνίας και κατάρτισης, καθώς και χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών έξυπνων συσκευών και λοιπών ειδικών εξαρτημάτων, τόσο στο γενικό πληθυσμό, όσο και κατά κύριο λόγο στα Άτομα με Αναπηρία και Προβλήματα όρασης (Fremlin, 2020).
Η επιτακτική ανάγκη αξιοποίησης και ασφαλούς χρήσης όλων αυτών των νέων τεχνολογικών συστημάτων και διαδικασιών ψηφιακής επικοινωνίας, δημιούργησε με πιεστικό τρόπο μια νέα κατάσταση με πολύ σημαντικές προκλήσεις και ευκαιρίες, αλλά και με ιδιαίτερα πολύπλοκα προβλήματα στο χώρο των ΑμΠΟ. Αρκετοί από αυτούς χρησιμοποιούν ήδη τέτοιου είδους τεχνολογίες, κυρίως όσοι είναι σε νεαρή και μέση ηλικία, που ήδη έχουν απωλέσει σε μεγάλο βαθμό την όραση τους ή είναι τυφλοί και συνεπώς γνωρίζουν τη χρήση ειδικών εξοπλισμών και προγραμμάτων που τους δίνουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε ψηφιακά κείμενα και δίκτυα. Άλλες κατηγορίες όμως των ΑμΠΟ, κυρίως νεοτυφλοθέντες ανεξαρτήτου ηλικίας και άτομα που είναι για μεγάλο διάστημα με χαμηλή όραση και βρίσκονται στη τρίτη ηλικία (άνω των 60 ετών), δεν έχουν αξιοποιήσει τις σύγχρονες αυτές τεχνολογίες, δεν έχουν προμηθευτεί τον απαραίτητο εξοπλισμό και δεν γνωρίζουν τη χρήση των ειδικών προγραμμάτων. Το γεγονός αυτό, οδήγησε στη εμφάνιση δύο ταχυτήτων ΑμΠΟ: α)εκείνων που έχοντας τη σχετική εμπειρία, προσαρμόστηκαν σχετικά γρήγορα και άρχισαν να ενημερώνονται και να παρακολουθούν ψηφιακά τα δρώμενα, τόσο για τη πανδημία, όσο και για τα ειδικότερα θέματα των φορέων της όρασης και β) εκείνων που έχοντας αδυναμία αξιοποίησης των τεχνολογιών, εμφάνισαν δυσκολίες προσαρμογής στις ψηφιακές τεχνολογίες και είτε υπό πίεση εκπαιδεύτηκαν με δια’ αποστάσεως προγράμματα για τη χρήση αυτών, είτε αποκλείστηκαν από τη σχετική αξιοποίηση, παραμένοντας στο περιθώριο των εξελίξεων.
Η πολυδιάστατη αυτή κατάσταση στο χώρο των ΑμΠΟ, δημιούργησε πολλές προκλήσεις και ευκαιρίες, που αρκετοί ασθενείς αξιοποίησαν με λιγότερη ή περισσότερη ευκολία (έχοντας όμως προηγουμένως μια πρώτη εξοικείωση στα συστήματα αυτά), ενώ κατά κύριο λόγο εμφανίστηκαν πολλές δυσκολίες και προβλήματα, όπου μέσα από πιεστικές και αγχωτικές διαδικασίες, έγινε επιτακτική η ανεύρεση και η προμήθεια κατάλληλου εξοπλισμού και αναζήτησης εφαρμογών κυρίως από άτομα που δεν έχουν εμπειρία.
Τα συχνότερα προβλήματα που αναφέρονται είναι: η προσπάθεια ανίχνευσης του κατάλληλου εξοπλισμού χωρίς την απαιτούμενη υποστήριξη από ειδικούς, αλλά κυρίως μέσω αναζήτησης εμπειρίας από συν ασθενείς, η δυσκολία εγκατάστασης ειδικών ψηφιακών εφαρμογών για ομαδική επικοινωνία, τηλεκπαίδευση, ψηφιακές αγορές, δυσχέρειες αναζήτησης και κατανόησης των επιμέρους λειτουργειών των εφαρμογών ώστε να γίνει ορθή χρήση τους, αδυναμία χρήσης των επιμέρους λειτουργειών κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας ή των συνδέσεων (ανεύρεση πλήκτρων, συμμετοχή στο διάλογο, μπλοκάρισμα στην ομιλία όταν το φωνητικό πρόγραμμα λειτουργεί κλπ.). Η συνήθεις φράσεις που κυριαρχούσαν στους χρήστες ΑμΠΟ των εφαρμογών και που υποδηλώνουν τα σχετικά προβλήματα είναι: «συνδεθείτε στη συνάντηση», « δεν ακούγεστε», «δεν σας βλέπουμε στην οθόνη», «δεν μπορώ να διαβάσω τις διαφάνειες που παρουσιάζονται», «περιγράψτε μου την εικόνα που δείχνετε», «που να βρώ το σύνδεσμο» κλπ. (Daly, 2021).
Η αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών και συστημάτων από τα ΑμΠΟ κατά τη περίοδο της πανδημίας, έφερε στο προσκήνιο σημαντικές ευκαιρίες που χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τους ασθενείς, προκάλεσαν όμως και πολλά προβλήματα που δημιούργησαν άγχος, ταλαιπωρία και αίσθηση ανισότητας ακόμα και αποκλεισμό. Τη κατάσταση αυτή είναι απαραίτητο να καταγράψουν και να μελετήσουν οι υπηρεσίες στήριξης των ΑμεΑ, τόσο από τη πλευρά της πολιτείας, όσο και από τη σκοπιά των συλλόγων των ασθενών, ώστε να διαμορφωθούν υπηρεσίες και προγράμματα για την οικονομική ενίσχυση των ΑμΠΟ για να προμηθευτούν τον εξοπλισμό και να καταρτιστούν στην ορθή χρήση αυτού, παρέχοντας τους παράλληλα και υποστηρικτικές υπηρεσίες κατά τη διαδικασία λειτουργείας και εφαρμογής αυτών.
Διαφοροποιήσεις στην απασχόληση και στον εργασιακό χώρο
Τα Άτομα με Προβλήματα Όρασης, έχουν μεγάλα ποσοστά ανεργίας ως τυφλοί και μερικώς βλέποντες ιδίως στις νεαρές ηλικίες, ενώ σημαντικές απειλές και δυσκολίες στο εργασιακό περιβάλλον παρουσιάζονται στους τυφλούς και στα άτομα που σταδιακά μειώνεται η όραση τους ως νεοτυφλοθέντες στη μέση προς τρίτη ηλικία. Τα προβλήματα στο πεδίο της απασχόλησης αυξάνονται, δεδομένου ότι απαιτείται εξειδικευμένη κατάρτιση των ΑμΠΟ στο νέο αντικείμενο εργασίας και στη χρήση ειδικών τεχνολογιών που διευκολύνουν τη πρόσβαση, προσαρμογή των δεξιοτήτων και ικανοτήτων στη περιγραφή της θέσης εργασίας, αλλά και στις νέες εναλλακτικές μορφές απασχόλησης, όπως η τηλεργασία.
Κατά την περίοδο της πανδημίας, τα ΑμΠΟ τα οποία πάσχουν επιπρόσθετα και από άλλες χρόνιες παθήσεις, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, καρδιαγγειακά, νεοπλάσματα, αυτοάνοσα νοσήματα κλπ., κατηγοριοποιήθηκαν στις ευπαθείς και ευάλωτες για τη νόσο Covid-19 ομάδες πληθυσμού και εργαζομένων, γεγονός που οδήγησε την εργοδοσία και τις διοικήσεις των υπηρεσιών να τους εντάξουν στα ειδικότερα μέτρα που λαμβάνονται για τη προστασία αυτών στο εργασιακό περιβάλλον. Έτσι, εντάχθηκαν σε διαδικασίες εκ περιτροπής εργασίας για ορισμένες ημέρες ανά εβδομάδα, στη παροχή διοικητικών ή τηλεφωνικών υπηρεσιών, ώστε να αποφεύγουν την άμεση εξυπηρέτηση πολιτών-πελατών, την άσκηση τηλεργασίας μέσω ψηφιακών συστημάτων εφόσον αυτό είναι εφικτό, ενώ δε σε αρκετές περιπτώσεις τέθηκαν σε ειδικό καθεστώς απουσίας από την εργασία για λόγους προστασίας της υγείας τους. Στο πλαίσιο αυτό και δεδομένου ότι δεν υπήρχαν γενικότερα νέες ευκαιρίες απασχόλησης, τα ΑμΠΟ βίωσαν τον αποκλεισμό από την αναζήτηση ή τη διατήρηση εργασίας, εφόσον η όποια περιστασιακή ανάγκη αυξημένης ζήτησης απασχόλησης σε ειδικές θέσεις εργασίας, όπως σε σούπερ μάρκετ, σε διανομή φαγητών, σε φαρμακεία, σε υπηρεσίες υγείας και ψηφιακές πωλήσεις, δεν μπορούσε να διευκολύνει την απασχόληση αυτών.
Οι μεταβολές αυτές στο εργασιακό περιβάλλον οδήγησαν τα ΑμΠΟ σε απομόνωση, σε αδράνεια, σε μείωση των λειτουργικών τους ικανοτήτων στην εργασία, στη συρρίκνωση των επαφών με τους συναδέλφους και αποστασιοποίηση από το αντικείμενο και τη ροή της εργασίας τους. Έγιναν αρκετές προσπάθειες να διατηρηθούν οι θέσεις εργασίας τους, αλλά και οι επαφές των ΑμΠΟ εργαζομένων με το εργασιακό τους περιβάλλον, θέτοντας αυτούς σε αναστολή (στον ιδιωτικό τομέα), ώστε να λάβουν τις προβλεπόμενες επιχορηγήσεις. Παρόλα αυτά, τα προβλήματα και η αγωνία των ατόμων αυτών εξακολουθεί να υφίσταται για τις περιόδους ύφεσης της πανδημίας αλλά και για την μετά- Covid εποχή, τόσο για να διατηρηθούν οι θέσεις, οι συνθήκες, οι αμοιβές και τα δικαιώματα στην εργασία, όσο και να υπάρχουν ευκαιρίες για απασχόληση σε νέες θέσεις εργασίας. Οι ευκαιρίες για απασχόληση που επιφέρει το νέο καθεστώς τηλεργασίας, είναι δυνατόν να βοηθήσουν τα ΑμΠΟ μέσω ειδικών ρυθμίσεων, κατάλληλου εξοπλισμού και κατάρτισης, να διεκδικήσουν νέες θέσεις απασχόλησης ή μερική μετατροπή στο υφιστάμενο εργασιακό τους πλαίσιο προς τη κατεύθυνση αυτή (Daly, 2021; Fremlin, 2020).
Διαχείριση θεμάτων σε ΑμΠΟ με νόσο Covid-19
Ιδιαίτερα προβλήματα που απαιτούσαν εξειδικευμένα πρωτόκολλα διαχείρισης, αλλά και υποστήριξη σε φροντίδα υγείας, αντιμετώπισαν τα ΑμΠΟ που κατά τη πανδημία εμφάνισαν συμπτώματα της νόσου Covid-19 χωρίς όμως να νοσήσουν ή που νόσησαν από αυτή, παραμένοντας στο σπίτι τους σε περιορισμό, ή που απαιτείτο να επισκεφθούν συστηματικά μονάδες υγείας, ή και ακόμα να νοσηλευτούν σε ειδικές κλινικές για να λάβουν θεραπευτική αντιμετώπιση. Οι ιδιαιτερότητες της μειωμένης όρασης και της τυφλότητας σε συνδυασμό με τον περιορισμό στη κατοικία και τον μοναχικό βίο, ιδιαίτερα για τα ΑμΠΟ χωρίς οικογενειακό περιβάλλον, μεγέθυνε τις διαστάσεις των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι εν δυνάμει ασθενείς ή οι πάσχοντες από νόσο Covid-19.
Τέτοιου είδους προβλήματα, ήταν και είναι η αδυναμία προσδιορισμού των συμπτωμάτων (π.χ. πυρετός, δερματικές αντιδράσεις, κόπωση κλπ.) που πιθανόν να σχετίζονται με τη νόσο, η διαχείριση της ψηφιακής ή της φυσικής διαδικασίας για τον προσδιορισμό επίσκεψης σε μονάδες υγείας ή ιατρούς (δυσκολία προσδιορισμού ραντεβού και διενέργειας επισκέψεων), η δυσκολία διενέργειας διαγνωστικών τεστ σε χώρους που προσδιοριζόταν η διεξαγωγή αυτών (δυσκολία πρόσβασης ακόμη και με συνοδό), η απομόνωση – καραντίνα 10 -15 ημερών, είτε με υποψία, είτε με διαπιστωμένη νόσο Covid -19, η παρακολούθηση της υγείας τους σε συνδυασμό με τα προβλήματα όρασης από ειδικούς ιατρούς και τέλος προβλήματα που σχετίζονται με τη νοσηλεία τους (όταν ήταν απαραίτητο), δεδομένου ότι δεν υπήρχε δυνατότητα λόγω των πρωτοκόλλων να λάβουν άμεση υποστήριξη στις κλινικές από το οικογενειακό περιβάλλον ή τους φροντιστές τους, μεταφέροντας την ιδιαίτερη αυτή επιπρόσθετη φροντίδα στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό των μονάδων υγείας (Daly, 2021).
Όλα αυτά τα ιδιαίτερα θέματα που ανέκυπταν σε επίπεδο ατομικό η οικογενειακό στους ασθενείς με Covid -19 ΑμΠΟ, κατέφθαναν πιεστικά και απροσδόκητα ως αιτήματα στους συλλόγους ασθενών, οι οποίοι προσπαθούσαν να βρουν λύσεις και να αναζητήσουν επίσημα από τα αρμόδια όργανα, τις επιτροπές και τις υπηρεσίες της πολιτείας, τον προσδιορισμό των ειδικών ρυθμίσεων που απαιτούνται για τις περιπτώσεις αυτές, ώστε να γίνει η διαχείριση τους με ασφάλεια και σεβασμό στα δικαιώματα των αναπήρων αυτών ατόμων. Πολύ σημαντικά προβλήματα που συχνά οδήγησαν και σε απώλειες ζωής, παρουσιάστηκαν σε ηλικιωμένα ΑμΠΟ που φιλοξενούντο σε μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων και σε ιδρύματα χρόνιων παθήσεων.
Αναμένοντας τον εμβολιασμό
Στην εξέλιξη της πανδημίας, ιδιαίτερη θέση είχε η προσμονή από τον πληθυσμό, της εύρεσης εμβολίων νέας τεχνολογίας από την επιστημονική κοινότητα, που με αποτελεσματικό και ασφαλή τρόπο θα συνέβαλαν σε επίπεδο πρόληψης στον έλεγχο της μετάδοσης της νόσου. Η οριστικοποίηση των κλινικών μελετών για την έγκριση και παραγωγή περίπου 8 με 10 εμβολίων διεθνώς, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του αναμενόμενου «τείχους ανοσίας», για τη νόσο κυρίως στις δυτικές αναπτυγμένες κοινωνίες, επέφερε όμως σοβαρά προβλήματα στην ανάπτυξη των εμβολιαστικών προγραμμάτων.
Τόσο στο χώρο των Ατόμων με Αναπηρία, επομένως και των ΑμΠΟ, όσο και στο γενικό πληθυσμό, υπήρχαν και υπάρχουν δυσκολίες κατανόησης του τρόπου λειτουργίας του κάθε ενός εμβολίου, σύγχυση ως προς τις βραχυχρόνιες και μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία, αγωνία για την επίδραση αυτών στα σοβαρά χρόνια και σπάνια νοσήματα που πιθανόν να οδηγούσε στην πρόκληση αιφνίδιων επιδεινώσεων τους, καθώς και τη συσχέτιση αυτών με διάφορες επαγγελματικές ή άλλες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Η αναγκαιότητα ανάπτυξης των εμβολιαστικών προγραμμάτων με τη σταδιακή ενσωμάτωση των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας, καθώς και διαφόρων κατηγοριών χρόνιων πασχόντων σε αυτά, αποτέλεσαν τα βασικότερα σημεία τριβής και ταλαιπωρίας στο χώρο των ΑμΠΟ. Έτσι, κατά τους πρώτους τέσσερις μήνες εμβολιασμών του 2021, καλύφθηκαν τα ΑμΠΟ 50 ετών και άνω, που αντιστοιχούν περίπου στο 70% του συνόλου του πληθυσμού αυτών στη χώρα. Δεδομένου ότι τα οφθαλμικά νοσήματα, ανεξαρτήτως σπανιότητας τους δεν υπάγονταν στη βασική ομάδα σοβαρών παθήσεων που είχαν προτεραιοποιηθεί για εμβολιασμούς, καθυστέρησε αρκετά η διενέργεια αυτών στα ΑμΠΟ νεαρότερης ηλικίας (κάτω των 50 ετών), παρά τα υπομνήματα που κατέθεταν στις αρμόδιες επιτροπές οι Οργανώσεις τους (Daly, 2021).
Όλη αυτή τη περίοδο του έντονου διαλόγου και συζητήσεων για τη καταλληλότητα και τις επιπτώσεις των εμβολίων στην υγεία, πραγματοποιήθηκαν σε διεθνές και εθνικό επίπεδο από τους συλλόγους των ΑμΠΟ, διαδικτυακές ενημερωτικές εκδηλώσεις με συμμετοχή επιστημόνων και φορέων, προκειμένου να δοθούν απαντήσεις και να αρθούν οι επιφυλάξεις, ώστε να διενεργηθούν οι εμβολιασμοί από τα εν λόγω άτομα και να διαλυθούν οι φόβοι για τυχόν επιπτώσεις στην όραση τους (κυρίως για νεοαγγειακές παθήσεις του βυθού, διαβητική αμφβιληστροειδοπάθεια κλπ.). Ιδιαίτερη σημασία έχει η συνοδεία των ΑμΠΟ στα εμβολιαστικά κέντρα και η υποστήριξη τους από το προσωπικό, τόσο για τη συμπλήρωση των εντύπων, όσο και για τη διενέργεια των εμβολιασμών, την εκτίμηση από τους ιδίους των πρωτοεμφανιζόμενών παρενεργειών, καθώς και των δυσχερειών μετακίνησης τους, θέματα για τα οποία ελήφθη σχετική μέριμνα τις περισσότερες φορές.
Αναστολή κάλυψης αναγκών από υπηρεσίες. Επικοινωνία και συνεργασία με Συλλόγους Ασθενών
Τα περιοριστικά μέτρα που θεσμοθετήθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ανέστειλαν σε ιδιαίτερα σημαντικό βαθμό τη λειτουργία και επομένως τη παροχή υπηρεσιών διαφόρων φορέων, καθώς και των συλλόγων των Ατόμων με Προβλήματα Όρασης.
Η αδυναμία, μετακίνησης των ΑμΠΟ κατά τη περίοδο της πανδημίας και επίσκεψης με φυσική παρουσία στις εγκαταστάσεις διαφόρων υπηρεσιών, προκειμένου να καλυφθούν διάφορες τρέχουσες καθημερινές τους ανάγκες, δημιούργησε πολύ σοβαρά προβλήματα ως προς την ολοκλήρωση των υποθέσεων τους. Η προβληματική εξυπηρέτηση, σε μονάδες υγείας για τη παρακολούθηση των χρόνιων νοσημάτων τους, σε υπηρεσίας πρόνοιας και κοινωνικής ασφάλισης προκειμένου να περάσουν επιτροπές και να ανανεώσουν τα επιδόματα τους και τις συντάξεις τους, σε δικαστήρια για έκδοση πιστοποιητικών, σε εφορίες και τράπεζες, καθώς και η υποχρέωση επικοινωνίας μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή τηλεφώνου, προκάλεσε μεγάλη ταλαιπωρία στα ΑμΠΟ, άγχος και αγωνία για τη διεκπεραίωση των υποθέσεων τους, που πολλές φορές οδήγησε σε απώλεια των δικαιωμάτων τους λόγω καθυστερήσεων των απαιτούμενων διαδικασιών.
Η αδυναμία αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών, παρά τα νέα ψηφιακά εργαλεία που διαμορφώθηκαν προς εξυπηρέτηση των πολιτών, οδήγησε σε περιορισμό της αυτονομίας των ΑμΠΟ, εφόσον δεν μπορούσαν από μόνοι τους να αναζητήσουν και να διακινήσουν ηλεκτρονικά όλα τα απαιτούμενα έγγραφα και στοιχεία για τις υποθέσεις τους, γεγονός που οδήγησε στην αναζήτηση υποστήριξης από τρίτους, χωρίς πάντοτε αυτό να γίνεται με επιτυχία και ασφάλεια (συχνά βίωναν παραβατικότητα και εκμετάλλευση από πρόθυμους προς εξυπηρέτηση καλοθελητές).
Την ίδια περίοδο οι σύλλογοι των ΑμΠΟ που ανέστειλαν τη λειτουργία τους σε σημαντικό βαθμό, κλήθηκαν με τηλεφωνικό ή ψηφιακό τρόπο, δι’ αποστάσεως να εξυπηρετήσουν τα μέλη τους, να τους ενημερώσουν κατάλληλα και να καλύψουν κατά περίπτωση τις ανάγκες τους, εξυπηρετώντας τους, είτε με παροχή φροντίδας, είτε με διευκολύνσεις σε υπηρεσίες υγείας. Έτσι πραγματοποιήθηκαν πολλές διαδικτυακές ενημερωτικές εκδηλώσεις, έγιναν αναρτήσεις ανακοινώσεων και διαφόρων εγγράφων υπηρεσιών στους ιστότοπους τους προς ενημέρωση για νέες διαδικασίες, παρείχαν τηλεφωνική συμβουλευτική και σύνδεση με υπηρεσίες υγείας, μερίμνησαν για τη παροχή φροντίδας και υποστήριξης σε μοναχικά άτομα και διευκόλυναν σε θέματα εξυπηρέτησης από υπηρεσίες, αλλά και επιμόρφωσης στην αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και ψηφιακών προγραμμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, είναι απαραίτητο οι σύλλογοι να εκτιμήσουν τις ανάγκες των ΑμΠΟ όπως αυτές θα εξελίσσονται στο πλαίσιο της πανδημίας ή και μετά από αυτήν, ώστε να αναδιοργανώσουν τις υπηρεσίες τους που οφείλουν να είναι προσανατολισμένες στον άνθρωπο, στην οικογένεια και στη κοινότητα, με στόχο την αποτελεσματική παροχή υπηρεσιών και φροντίδων.
Συμπεράσματα
Συμπερασματικά, η πανδημία της νόσου Covid-19, με τις εξάρσεις και τις υφέσεις της, με τα περιοριστικά μέτρα για τη προστασία της δημόσιας υγείας, με τα συνεχώς εξελισσόμενα και διαφοροποιημένα πρωτόκολλα, διαδικασίες και οργάνωση εκ νέου υπηρεσιών, επέφερε σοβαρά προβλήματα στη ζωή των ΑμΠΟ με ποικίλες επιπτώσεις στα διάφορα επίπεδα της καθημερινότητας τους. Η κατάσταση αυτή όμως, δημιούργησε πολλές προκλήσεις και ευκαιρίες για μια δυναμική αναδιαμόρφωση του τρόπου ζωής τους, αλλά και αναδιοργάνωσης των παρεχόμενων υπηρεσιών σε αυτούς.
Η δυναμική αυτή κατάσταση των προβλημάτων και των προκλήσεων – ευκαιριών, συνοψίζεται:
α) στην έντονη μεταβολή της καθημερινότητας των ΑμΠΟ με σημαντική επίδραση στις δεξιότητες μετακίνησης, προσανατολισμού και εξυπηρέτησης, στην έκπτωση της λειτουργικότητας τους, στην ορθή τήρηση των μέτρων προστασίας και γενικά στη συρρίκνωση της αυτονομίας τους,
β) στη δυσχέρεια διαχείρισης θεμάτων υγείας που σχετίζονται, με τη παρακολούθηση των χρόνιων παθήσεων και της κατάστασης της όρασης τους, στη δυσκολία συνέχισης οφθαλμικών θεραπειών, στην αδυναμία εντοπισμού συμπτωμάτων της νόσου Covid-19 και αντιμετώπισης επιμέρους θεμάτων σε περίπτωση νόσησης και αναζήτησης εξυπηρέτησης σε υπηρεσίες υγείας,
γ) στη μεταβολή του επαγγελματικού και εργασιακού τους βίου, που επέφερε απομάκρυνση από την εργασία με εφαρμογή εναλλακτικών μορφών απασχόλησης και αναγκαιότητα χρήσης νέων τεχνολογιών, που γενικά επηρέασαν αρνητικά και πιεστικά τον ψυχισμό τους και ενέτειναν τον αποκλεισμό τους,
δ) στην εμφάνιση και επίταση ψυχοσυναισθηματικών προβλημάτων, που οφείλονται στο μεταβαλλόμενο, ασαφές και πιεστικό περιβάλλον, που επέφερε στα ΑμΠΟ άγχος, φόβο, αγωνία, αίσθημα αβεβαιότητας, ανασφάλειας, απογοήτευσης, περιθωριοποίησης και εν γένει πρόκληση ανησυχίας για την εξέλιξη της κατάστασης.
Η συνεχής καταγραφή και αξιολόγηση των αναγκών των Ατόμων με Προβλήματα Όρασης (ΑμΠΟ), καθώς και η εκτίμηση των ελλείψεων ή των δυσκολιών σε επίπεδο παροχής υπηρεσιών υγείας ή υποστήριξης στα άτομα αυτά, τόσο κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19, τα μεσοδιαστήματα ύφεσης μεταξύ των κυμάτων έξαρσης, όσο και για την μετά Covid περίοδο, κρίνονται ιδιαίτερα σημαντικά και καθοριστικά σημεία για την προστασία και προαγωγή της υγείας των ΑμΠΟ, τη θωράκιση της ασφάλειας και της ποιότητας ζωής τους, αλλά και για τον ανασχεδιασμό των υπηρεσιών και φροντίδων σε διάφορα επίπεδα παρέμβασης (στη κατοικία, στη κοινότητα, στις μονάδες υγείας και φροντίδας, δι’ αποστάσεως εξυπηρέτησης, κλπ.), προκειμένου να ενισχυθεί η ισότιμη και χωρίς αποκλεισμούς συμμετοχή αυτών στη καθημερινή ζωή, με τη προστασία της δημόσιας και ατομικής υγείας, στο πλαίσιο της συνεχούς αναμόρφωσης της νέας πραγματικότητας.
Βιβλιογραφία
Daly, Α. (2021). COVID-19 may have put the world on pause, but vision loss continues. Ανακτήθηκε από: https://www.retina-international.org/opinion-piece-covid-19-may-have-put-the-world-on-pause-but-vision-loss-continues/
Fremlin, P. (2020), Disability Debrief: an international update on persons with disabilities in the COVID-19 crisis.
Ανακτήθηκε από: https://disabilitydebrief.substack.com/p/disability-debrief-an-international?token
