Ειδική Έκθεση: «Από το ίδρυμα στην κοινότητα: Εναλλακτική φροντίδα ευάλωτων παιδιών και υποστήριξη οικογενειών»
Η προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών που διαβιούν μακριά από τις οικογένειές τους έχει απασχολήσει εκτενώς τον Συνήγορο του Πολίτη, στο πλαίσιο της αποστολής του για την προάσπιση και προαγωγή των δικαιωμάτων του παιδιού κατά το ν. 3094/03. Αναγνωρίζοντας την ανάγκη ολοκληρωμένου σχεδιασμού από την Πολιτεία για μια συνολική αναδιοργάνωση του συστήματος παιδικής προστασίας με γνώμονα τις σύγχρονες κατευθυντήριες αρχές, τα δικαιώματα των παιδιών όπως αναγνωρίζονται διεθνώς και τις πρόσφατες εξελίξεις στη χώρα μας, σε συνέχεια προηγούμενων παρεμβάσεών της, η Αρχή ανέλαβε την πρωτοβουλία δημιουργίας ενός «δικτύου εναλλακτικής φροντίδας», με συμμετοχή φορέων και υπηρεσιών που δραστηριοποιούνται στο πεδίο της παιδικής προστασίας και, έπειτα από διαβούλευση με τους συμμετέχοντες, συνέταξε Ειδική Έκθεση με τις διαπιστώσεις και προτάσεις της για την παιδική προστασία στην κοινότητα.
Βασικές παράμετροι του συστήματος παιδικής προστασίας, σύμφωνα με τις θέσεις της Αρχής, θα πρέπει να είναι η πρόληψη της απομάκρυνσης παιδιών από την οικογένεια τους, με την παρακολούθηση και επαρκή υποστήριξη ευάλωτων οικογενειών από τις κοινωνικές υπηρεσίες της κοινότητας, η αναμόρφωση και ο εκσυγχρονισμός του συστήματος εναλλακτικής φροντίδας, με την θέσπιση προδιαγραφών λειτουργίας των ιδρυμάτων όπου φιλοξενούνται ανήλικοι, παράλληλα με την διεύρυνση εφαρμογής της αναδοχής ως κύριας μορφής φροντίδας των παιδιών που διαβιούν μακριά από τις οικογένειες τους, και η αποϊδρυματοποίηση, με την εκπόνηση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου μετάβασης της φροντίδας των παιδιών που ήδη διαβιούν στα ιδρύματα, στην κοινότητα.
Ειδικότερα:
Όσον αφορά την αξιολόγηση του βέλτιστου συμφέροντος των παιδιών σε κίνδυνο κακοποίησης ή παραμέλησης, ή που διαβιούν σε δυσμενείς συνθήκες, επισημαίνεται η απουσία ενιαίων πρακτικών και διαδικασιών για την διερεύνηση και την εν γένει διαχείριση θεμάτων παιδικής προστασίας από τις αρμόδιες εισαγγελικές αρχές και τις κατά τόπους κοινωνικές υπηρεσίες. Επιπλέον, οι κοινωνικές υπηρεσίες των ΟΤΑ, σχεδόν στο σύνολό τους, δεν διαθέτουν επαρκή στελέχωση και πόρους, αλλά ούτε υφίσταται και ένα επαρκές θεσμικό πλαίσιο όσον αφορά τις αρμοδιότητές τους σε σχέση με την παιδική προστασία και την υποστήριξη οικογενειών με σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Ενδεικτικά, από έρευνα του Συνηγόρου σχετικά με την διαχείριση καταγγελιών κακοποίησης ή παραμέλησης παιδιών από τις κοινωνικές υπηρεσίες 14 από τους μεγαλύτερους Δήμους της χώρας, προκύπτουν, πρωτίστως, αδυναμία συνεχιζόμενης παρακολούθησης οικογενειών των παιδιών σε κίνδυνο, λόγω υποστελέχωσης και επιφόρτισης των κοινωνικών λειτουργών με μεγάλο όγκο διαφορετικών καθηκόντων, σημαντική ανομοιογένεια ως προς τις ακολουθούμενες πρακτικές για την διερεύνηση των καταγγελιών, και σοβαρά κενά ως προς την εξειδίκευση και την παροχή επιμόρφωσης και εποπτείας στους κοινωνικούς λειτουργούς που ασχολούνται με την παιδική προστασία.
Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής, σε συνδυασμό με την απουσία παρεμβάσεων πρόληψης είναι, σε πολλές περιπτώσεις, παιδιά να απομακρύνονται από την οικογένειά τους και να τοποθετούνται σε ιδρύματα, χωρίς να εξαντλούνται ή ακόμη και να διερευνώνται οι δυνατότητες άλλων παρεμβάσεων στην οικογένεια, ή άλλων μορφών εναλλακτικής φροντίδας.
Βάσει των παραπάνω, ο Συνήγορος του Πολίτη προτείνει, πρωτίστως:
- την ενίσχυση της στελέχωσης καθώς και του θεσμικού πλαισίου για τις αρμοδιότητες των κοινωνικών υπηρεσιών των ΟΤΑ σε σχέση με την παιδική προστασία,
- την θέσπιση ενιαίου πρωτόκολλου και διαδικασιών για την διαχείριση καταγγελιών κακοποίησης-παραμέλησης από τις κατά τόπους Εισαγγελίες και κοινωνικές υπηρεσίες,
- την θεσμοθέτηση της χρήσης, από τις κοινωνικές υπηρεσίες των ΟΤΑ, ενιαίων πρωτοκόλλων και εργαλείων για την εκτίμηση των αναγκών παιδιών και οικογενειών,
- την δικτύωση και την θεσμοθέτηση της συνεργασίας των κοινωνικών υπηρεσιών με τις σχολικές μονάδες και άλλους φορείς που ασχολούνται με παιδιά, σε τοπικό επίπεδο.
- την σύσταση δομών επείγουσας-βραχείας φιλοξενίας για την άμεση υποδοχή, αξιολόγηση και υποστήριξη των παιδιών που απομακρύνονται από το οικογενειακό τους περιβάλλον, με παράλληλη μέριμνα για κάλυψη της ανάγκης αυτής μέσω της άμεσης τοποθέτησης των παιδιών σε επείγουσα βραχεία ή/και επαγγελματική αναδοχή.
Όσον αφορά το σύστημα εναλλακτικής φροντίδας, υπογραμμίζοντας τις ολέθριες συνέπειες για την ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική εξέλιξη των παιδιών της χρόνιας παραμονής τους σε ιδρύματα, τις επιταγές της ΔΣΔΠ η οποία προβλέπει την τοποθέτηση του παιδιού σε ίδρυμα μόνο ως «έσχατη λύση» και για το ελάχιστο δυνατό χρονικό διάστημα, και τις σύγχρονες αντιλήψεις και πρακτικές στο σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών, η Αρχή επισημαίνει την ανάγκη σχεδιασμού για την σταδιακή κατάργηση του ιδρυματικού μοντέλου και, μέχρι αυτό να καταστεί εφικτό, υπογραμμίζει την ανάγκη θέσπισης ενιαίου θεσμικού πλαισίου και προδιαγραφών για τη λειτουργία όλων των ιδρυμάτων κλειστής φροντίδας του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, για τη διασφάλιση όλων των κατοχυρωμένων από τη ΔΣΔΠ δικαιωμάτων των παιδιών, με ιδιαίτερη έμφαση στην υλοποίηση των προβλεπόμενων βάσει του άρ. 117 του ν.4604/19 Ατομικών Σχεδίων Οικογενειακής Αποκατάστασης (ΑΣΟΑ), για τον περιορισμό στο ελάχιστο της διάρκειας παραμονής των παιδιών σε αυτά.
Επιπλέον, επισημαίνεται η ανάγκη και ειδικότερων προβλέψεων για την επαρκή φροντίδα και διασφάλιση των δικαιωμάτων των φιλοξενούμενων σε ιδρύματα για παιδιά με αναπηρίες, καθώς και η ανάγκη ενίσχυσης των μηχανισμών εξωτερικού ελέγχου και εποπτείας όλων των δομών κλειστής φροντίδας.
Περαιτέρω, υπογραμμίζεται η ανάγκη διεύρυνσης εφαρμογής του θεσμού της αναδοχής, βάσει των προβλέψεων της ισχύουσας νομοθεσίας, με πλήρη αποσαφήνιση των διαφορών της από την υιοθεσία.
Για τον σκοπό αυτό, καθώς και για την διασφάλιση των δικαιωμάτων όλων των παιδιών που χρειάζονται προστασία και φροντίδα στην κοινότητα, προτείνονται:
- Η ενίσχυση της στελέχωσης και η θεσμική ενίσχυση των κοινωνικών υπηρεσιών της κοινότητας, καθώς και της στελέχωσης και υποστήριξης των εισαγγελιών ανηλίκων
- Η εξειδίκευση και παροχή ενιαίας επιμόρφωσης στους κοινωνικούς λειτουργούς των ΟΤΑ που ασχολούνται με την παιδική προστασία
- Η πλήρης κατάργηση της ιδρυματικής φροντίδας για βρέφη και νήπια έως 3 ετών και η κατά προτεραιότητα μέριμνα για τοποθέτηση σε αναδοχή των παιδιών αυτής της ηλικίας που ήδη βρίσκονται σε ιδρύματα
- Η ενίσχυση της αναδοχής, με την κατάργηση των ηλικιακών ορίων που εισήχθησαν με το ν. 4538/18, την άμεση μέριμνα για την υλοποίηση της επαγγελματικής αναδοχής, την επέκταση της επαγγελματικής αναδοχής και σε άλλες περιπτώσεις ή κατηγορίες παιδιών – πέραν εκείνων με αναπηρία ή ψυχικές διαταραχές – των οποίων η αναδοχή υπό τις παρούσες συνθήκες είναι εξαιρετικά δύσκολη ή ανέφικτη, και την ανάληψη δράσεων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινωνίας για την προσέλκυση περισσότερων υποψηφίων αναδόχων για το σύνολο των ενδιαφερόμενων παιδιών.
Τέλος, όσον αφορά την μεταφορά της φροντίδας από το ίδρυμα στην κοινότητα, η Αρχή προτείνει:
- Την υιοθέτηση από την πολιτεία χρονοδιαγράμματος για την πλήρη εγκατάλειψη του ιδρυματικού μοντέλου φροντίδας
- Για όσο διάστημα ή για τις περιπτώσεις όπου αυτό δεν είναι εφικτό, τον μετασχηματισμό ή αντικατάσταση των υφιστάμενων ιδρυμάτων από μικρές δομές οικογενειακού τύπου, με πρόβλεψη για την όσο το δυνατό βραχύτερη παραμονή παιδιών σε αυτές
- Την αξιολόγηση και καταγραφή των αναγκών των παιδιών που διαβιούν σε ιδρύματα και τον σχεδιασμό ολοκληρωμένων προγραμμάτων και υπηρεσιών για την κάλυψη των αναγκών τους στην κοινότητα, με την ανακατεύθυνση πόρων και ανθρώπινου δυναμικού από την ιδρυματική φροντίδα προς αναγκαίες κοινοτικές υπηρεσίες ψυχο-κοινωνικής υποστήριξης.
- Την εκπόνηση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου αποϊδρυματοποίησης για κάθε δομή κλειστής φροντίδας, και την ολοκλήρωση των προγραμμάτων που ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη.
Ιδίως σε σχέση με τα παιδιά με αναπηρίες, προτείνονται επιπλέον:
- η εφαρμογή από τους ΟΤΑ εξειδικευμένων και προσαρμοσμένων προγραμμάτων στην κοινότητα, σε όλους τους τομείς και για όλες τις μορφές αναπηρίας, κατ’ αντιστοιχία με τα παρεχόμενα προς τον υπόλοιπο πληθυσμό
- η θέσπιση ειδικών προβλέψεων για τη διασφάλιση πρώιμης παρέμβασης και ολοκληρωμένης υποστήριξης για τα παιδιά με αναπηρία και τις οικογένειές τους, και
- η θεσμοθέτηση ειδικών, επιπρόσθετων, προδιαγραφών για την εναλλακτική φροντίδα παιδιών με σοβαρές αναπηρίες, των οποίων η παραμονή στην οικογένεια ή η τοποθέτηση σε αναδοχή δεν είναι εφικτή.
