🖊 Γράφει ο Αντώνης Ρέλλας
Ανάπηρος ακτιβιστής, σκηνοθέτης, μέλος της συλλογικότητας ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΑΝΟΧΗ
Στις αρχές Ιουλίου 2025, ο ποδοσφαιριστής της Μπαρτσελόνα, Λαμίν Γιαμάλ, προσέλαβε άτομα με αχονδροπλασία για «ψυχαγωγικούς σκοπούς» στο πάρτι γενεθλίων του.
Το γεγονός αυτό δεν αποτελεί μεμονωμένο λάθος καλών προθέσεων. Είναι μια σύγχρονη μορφή θεαματικού μισαναπηρισμού, που αναπαράγει τα πρότυπα των ιστορικών freak shows.
Οι παραστάσεις με «τέρατα» του 19ου και 20ού αιώνα δεν ανήκουν απλώς στο μακρινό παρελθόν. Το σώμα του «Άλλου» εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως αξιοπερίεργο αντικείμενο μέσα από την κουλτούρα που παράγει η εξιδανικευμένη κανονικότητα.
Όπως έγραφε ο Mike Oliver, η αναπηροποίηση δεν προέρχεται από τη βλάβη, αλλά από την κοινωνική οργάνωση που εμποδίζει τα ανάπηρα άτομα να ζουν ισότιμα.
Ο Vic Finkelstein, πρωτοπόρος του ριζοσπαστικού αναπηρικού κινήματος στη Βρετανία, είχε αναδείξει ήδη από τη δεκαετία του 1970 τη σχέση εξουσίας μεταξύ του ανάπηρου σώματος και της «κοινωνίας των αρτιμελών»:
«Η αναπηρία δεν είναι το πρόβλημα του σώματος, αλλά της σχέσης εξάρτησης, ελέγχου και αναπαράστασης από την πλευρά των μη αναπήρων».
Τι άλλο είναι η ενοικίαση μικρόσωμων ανθρώπων για να «διασκεδάσουν» καλεσμένους, παρά μια τέτοια πράξη ελέγχου, εξευτελισμού και επιβεβαίωσης του δόγματος της κανονικότητας;
Ύστερα από την καταγγελία της Ισπανικής Ένωσης Ατόμων με Αχονδροπλασία και Άλλες Σκελετικές Δυσπλασίες, η κυβέρνηση της Ισπανίας ανακοίνωσε ότι η δικαιοσύνη, ο συνήγορος του πολίτη και η υπηρεσία καταπολέμησης εγκλημάτων μίσους θα διερευνήσουν αν παραβιάστηκε η νομοθεσία με μισαναπηρικό κίνητρο.
Στην υπερασπιστική γραμμή του ταλαντούχου ποδοσφαιριστή προστέθηκε και ένας από τους συμμετέχοντες μικρόσωμους ηθοποιούς, ο οποίος δήλωσε: «δουλειά μας είναι να διασκεδάζουμε τον κόσμο».
Εδώ δεν μιλάμε απλώς για προσωπική γνώμη. Μιλάμε για εσωτερίκευση της καταπίεσης, όπως έχει περιγράψει με σαφήνεια ο Dan Goodley:
«Ο νεοφιλελεύθερος μισαναπηρισμός ενθαρρύνει τα ανάπηρα άτομα να αποδεχτούν την υποτίμηση ως φυσιολογική συνθήκη και να κατασκευάζουν τη δική τους υποτίμηση ως «επιλογή» ή «δουλειά».
Το άτομο που υπερασπίζεται τον ρόλο του ως «θέαμα» δεν είναι ελεύθερο, αλλά εγκλωβισμένο σε ένα σύστημα που του επιτρέπει να επιβιώσει μόνο αν ενσαρκώνει αυτό που η αγορά περιμένει: έναν «νάνο» για ψυχαγωγία.
Το περιστατικό με τον Γιαμάλ δεν αποτελεί «εισαγόμενο ζήτημα». Αντιθέτως, έχει βαθιές ρίζες και στο ελληνικό πολιτισμικό περιβάλλον, όπου ανάπηρα σώματα χρησιμοποιούνται συστηματικά και χωρίς ντροπή για να προκαλέσουν γέλιο ή να λειτουργήσουν ως «ειδικά εφέ».
Ο Μάρκος Σεφερλής, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί επί σκηνής μικρόσωμο ηθοποιό αποκλειστικά για γκροτέσκα, ευτελιστικά νούμερα. Ο μικρόσωμος ηθοποιός δεν είναι ποτέ ισότιμος υποκριτικός εταίρος· είναι τοποθετημένος ως εύκαιρο «τρικ» για παύση και χαχανητό προς τέρψιν του «κανονικού» κοινού.
Μια άλλη πτυχή της ελληνικής πραγματικότητας, που συχνά αποσιωπάται, είναι ο τρόπος με τον οποίο η πολιτισμική μνήμη ξεχνά, περιθωριοποιεί και καθιστά αόρατα τα ανάπηρα σώματα όταν πάψουν να προσφέρουν «γέλιο». Ο μικρόσωμος ηθοποιός Τάκης Χαλάς, συνεργάτης μεγάλων μορφών του ελληνικού θεάτρου και σινεμά, πέθανε μόνος, φτωχός και ξεχασμένος. Χρησιμοποιήθηκε ως «ατραξιόν» και όχι ως ηθοποιός και, όταν έπαψε να είναι «χρήσιμος», ξεχάστηκε από όλους τους συναδέλφους του.
«Πολιτικός νάνος»
Το στίγμα της «μειονεξίας», της «αντιπαραγωγικότητας» και του «ελλείμματος» εμφανίζεται και στον καθημερινό πολιτικό και κοινωνικό λόγο.
Η φράση «πολιτικός νάνος», που αναπαράγεται από δημοσιογράφους, πολιτικούς και σχολιαστές στα κοινωνικά δίκτυα, δεν είναι απλώς «λεκτικό σχήμα» ή το αντίθετο της «πολιτικής ορθότητας».
Είναι το συνεπές αποτέλεσμα των θεσμοποιημένων διακρίσεων, μέσα από την κατασκευή της πραγματικότητας που αναπαρίσταται στον καθημερινό λόγο.
Δεν στοχεύει μόνο τον πολιτικό που «υπολείπεται» των άλλων, αλλά χτίζει πάνω στην ιδέα ότι το μικρόσωμο σώμα δεν αξίζει. Η γλώσσα αυτή εδραιώνει την αντίληψη ότι η σωματική απόκλιση συνεπάγεται πολιτική και ηθική ανεπάρκεια.
Εκτός από τα freak shows, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην ανθρώπινη ιστορία τα ανάπηρα άτομα δεν υπήρξαν μόνο περίγελος – αλλά και στόχοι εξόντωσης. Μικρόσωμα παιδιά και ενήλικες – πρόσωπα με αχονδροπλασία και σκελετικές δυσπλασίες – υπήρξαν θύματα στο ναζιστικό πρόγραμμα ευθανασίας T-4, ως «ζωές ανάξιες να βιωθούν». Η μορφολογική απόκλιση δεν θεωρούνταν απλώς διαφορετικότητα. Θεωρούνταν απειλή για την «Άρια κοινωνία».
Το σημερινό γέλιο εις βάρος μας δεν είναι αθώο.
Είναι συνέχεια μιας πολιτισμικής και ιστορικής βίας. Από τα freak shows του Barnum έως τις παραστάσεις στο Δελφινάριο, το ανάπηρο σώμα μετατρέπεται σε θέαμα, αλλοιώνοντας τον κοινωνικό μας ρόλο και συνιστώντας κατάφωρη παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του 15% του παγκόσμιου πληθυσμού.
Ακριβώς γι’ αυτό, οι ανάπηροι άνθρωποι δεν χρειάζονται συμπονετική φιλανθρωπία και μεροκάματα εξευτελισμού.
Χρειάζονται εξουσία.
Στο πάρτι του Γιαμάλ, εκτός από μικρόσωμους ηθοποιούς, προσκλήθηκαν και κοπέλες με την προϋπόθεση να είναι ξανθές, με συγκεκριμένες διαστάσεις στήθους. Ο σεξισμός, ο ρατσισμός, η λοατκιφοβία και ο μισαναπηρισμός συναντιούνται σχεδόν πάντα στη ρητορική, στις αντιλήψεις και στις συμπεριφορές διαχωρισμού και καταπίεσης – αρκεί να έχουμε τη διάθεση να τις αναγνωρίσουμε και να τις πολεμήσουμε στην ολότητά τους.
Πηγή: Προσωπική σελίδα facebook του Αντώνη Ρέλλα ⇓
